Пад гэтаю важкай гарачынёй утваралася пустая бяздонная прорва, i цiшыня, i ўсё нiбы завiсала, чулася толькi пранiзлiвае, агрэсiўнае скрыгатанне крэсла па кафлянай падлозе, бразганне дзвярэй, i раптам, у гэтай гарачынi, у гэтай цiшы - нечаканы холад, шчымлiвая туга.
Яна ляжала i не варушылася, на самым краечку ложка, стараючыся займаць як мага менш месца, напружаная, нiбыта чакаючы, што зараз нешта выбухне, нешта навалiцца на яе з гэтай пагрозлiвай цiшынi.
Часам такое пачуццё ўзнiкае ад сакатання цыкад у скамянелай пад сонцам, нiбыта мёртвай прэрыi - пачуццё холаду, самоты, пакiнутасцi ў цэлым варожым свеце, дзе рыхтуецца нешта трывожнае.
I тады ляжыш, нерухомы, у траве, пад пякучым сонцам, прыслухоўваешся i чакаеш.
Яна чула, як скрозь цiшыню, уздоўж старых, у сiнюю палоску шпалераў у калiдоры, уздоўж пакрытых бруднаю фарбай сцен да яе далятае шоргат ключа ў замку. Яна чула, як зачынiлiся дзверы ў кабiнет.
Яна ляжала, па-ранейшаму скурчаная, i нерухома чакала. Найменшы рух пайсцi ў ванную вымыць рукi, пусцiць з крана ваду - здаваўся ёй дзёрзкiм выклiкам, раптоўным скачком у прорву, учынкам, поўным адвагi. Такi нечаканы шум пушчанай вады ў гэтай навiслай цiшы быў бы нiбы сiгнал, нiбы заклiк да iх, ён быў бы што той непрыемны дотык, калi кончыкам палкi дакранаешся да медузы i потым з агiдай чакаеш, як яна скаланецца, узгорбiцца i зноў распаўзецца.
Яна адчувала, што i яны, выцягнуўшыся, нерухома ляжаць за сцяной i гатовыя ў любы момант ускiнуцца, заварушыцца.
Яна не варушылася. I здавалася, увесь дом, уся вулiца - ухваляюць яе, лiчаць гэтую нерухомасць зусiм натуральнай.
Здавалася абсалютна бясспрэчным, што адчынiўшы дзверы i зiрнуўшы на лесвiцу, з якой веяла непарушнаю, безасабовай i бясколернай супакоенасцю, лесвiцу, на якой, здаецца, не засталося нi ценю людзей, якiя па ёй прабягалi, нават малога ўспамiну пра iх сляды, здавалася, што стоячы ля акна i гледзячы на фасады дамоў, лаўкi, старых кабет i дзяцей, што праходзяць па вулiцы, трэба як мага болей чакаць, стаяць вось так, нерухома, не рабiць нiчога, не варушыцца, бо найвышэйшае разуменне, сапраўдная мудрасць якраз i ёсць варушыцца як мага меней, не рабiць нiчога, бяздзейнiчаць.
Самае большае - можна было хiба, з вялiкаю перасцярогаю, каб не пабудзiць нiкога, зажмурыўшы вочы, спусцiцца па змрочнай i мёртвай лесвiцы i цiха рушыць па вулiцы, уздоўж сцен, каб самую крыху падыхаць, каб трошкi парухацца, не ведаючы, куды iдзеш, не жадаючы нiкуды iсцi, а потым вярнуцца дадому, сесцi на край свайго ложка i зноў, сагнуўшыся, нерухома чакаць.
VI
Кожную ранiцу яна ўсхоплiвалася з ложка раней за ўсiх i бегала па кватэры, заўсёды незадаволеная, крыклiвая, з'едлiвая, размахваючы рукамi, задыхаючыся ад абурэння, гатовая ў любое iмгненне ўстроiць 'сцэну'. Яна адзiн за адным абыходзiла ўсе пакоi, урывалася ў кухню, гнеўна грукала ў дзверы занятае некiм ваннай, ёй паўсюль рупiла ўлезцi, кiраваць, страсянуць iх, папытацца, колькi яны збiраюцца там сядзець - гадзiну? - нагадаць, што ўжо позна, што яны спозняцца на трамвай цi на поезд, што ўжо вельмi позна i яны са сваёю нехлямяжасцю, з падобным сваiм нядбайствам абавязкова некуды не паспеюць, што сняданак даўно гатовы, што ён даўно ўжо астыў, што ён дзве гадзiны як на стале i ўжо зледзянеў. I здавалася, у яе вачах няма нiчога больш пагарджанага i больш невыцерпнага, больш дурнога i брыдкага, няма больш вiдавочнай прыкметы нiзасцi, прыкметы слабасцi, чым даць астыць, прымусiць чакаць сняданак.
Тыя, хто ўсё гэта ведаў, - дзецi - старалiся не пазнiцца. Але iншыя, бесклапотныя i няўважлiвыя да падобных рэчаў, не ведаючы ўсёй iх магутнасцi ў гэтым доме, прыязна адказвалi, вельмi ласкавым i натуральным тонам: 'Вялiкi дзякуй, не хвалюйцеся, я з задавальненнем вып'ю i трошкi астылай кавы'. Гэтым, чужым, яна не асмельвалася нiчога адказваць, але за адно гэтае слова, за адну гэтую караценькую ветлiвую фразу, якою яны мякка, нiбы мiж iншым, тылам далонi, адштурхвалi яе, не звяртаючы нават увагi, нi на iмгненне не спынiўшы на ёй свайго позiрку, ужо за адно гэта яна пачынала iх ненавiдзець.
Рэчы! Рэчы! Гэта была яе сiла. Крынiца яе магутнасцi. Iнструмент, якiм яна iнстынктыўна, бясхiбна i беспамылкова карысталася, каб нерамагаць, пляжыць усiх чыста.
Тыя, хто жыў побач з ёй, адчувалi сябе палоннымi рэчаў, рабамi, сагнутымi лад iх цяжарам, змярцвелымi i прыгнечанымi, увесь час пiльнаванымi i зацкаванымi iмi.
Рэчы. Прадметы. Званкi. Тое, што нiколi нельга было забывацца. Iстоты, якiх нельга прымусiць чакаць. Яна карысталася iмi, як зграяй сабак, якую напускала на iх штохвiлiны: 'Звоняць! Звоняць! Хутчэй, варушыцеся, вас жа чакаюць!'
I нават калi яны сядзелi ў схованцы, зачынiўшыся ў сваiм пакоi, яна прымушала iх здрыгануцца: 'Вас там клiчуць! Вы што - не чуеце? Тэлефон. Дзверы. Адкуль скразняк? Вы не зачынiлi дзверы, дзверы на лесвiцу!' Гахала акно. Грукалi дзверы. Парыў ветру пралятаў па кватэры. Трэба было бегчы, хутчэй, хутчэй, пад праклёнамi, спатыкаючыся, устрывожана, усё кiнуць i бегчы, з гатоўнасцю дагадзiць.
VII
Толькi не пры iм, не-не, не пры iм, пазней, калi яго тут не будзе, не цяпер. Было б надта неасцярожна, надта непрыстойна гаварыць пра гэта - пры iм.
Яна трымалася напагатове, каб своечасова ўмяшацца, перашкодзiць яму пачуць, безупынку гаманiла сама, стараючыся адцягнуць яго ўвагу: 'Крызiс... i гэтае беспрацоўе, усё расце ды расце. Ну, вядома, яму так усё ясна, ён жа так разумее ў падобных рэчах... А ёй - адкуль ёй ведаць?.. Ёй, праўда, расказвалi, што... Але ён мае рацыю: калi падумаеш, усё аказваецца такiм простым, такiм вiдавочным... Нават дзiўна i сумна бачыць, што столькi добрых людзей яшчэ такiя наiўныя'. Усё iдзе добра. Ён, вiдаць, задаволены. Папiваючы чай, ён тлумачыў паблажлiвым тонам, з самаўпэўненым выглядам, i часам, наморшчваючы шчаку, нацiскаючы языком на зубы, каб выгнаць рэшткi заселай ежы, утвараў своеасаблiвы гук, нешта накшталт цiхага прысвiсту, што заўжды выдавала яго задаволенасць, млявую бесклапотнасць.
Але часам, нягледзячы на ўсе яе намаганнi, запаноўвала цiшыня. I нехта, павярнуўшыся да яе, пытаўся, цi хадзiла яна на Ван Гога.
'Ну вядома, але, яна хадзiла на выстаўку (нiчога-нiчога, ён не павiнен звярнуць увагi, зараз яна ўсё ўладзiць, адным узмахам рукi), але, яна хадзiла неяк у нядзелю, у мiнулую, здаецца, цi, можа, пазамiнулую, увечары, калi ўсё роўна не ведаеш, чым сябе заняць. Вядома, было даволi цiкава'.
Ну, усё, усё, досыць, не трэба болей пра гэта, няўжо гэтыя людзi не адчуваюць, няўжо не бачаць, што ён тут, што ён слухае. Ёй было страшна... Але iншым, здаецца, гэта не абыходзiла, яны гаманiлi, гаманiлi далей пра сваё.
Ну што ж, калi iм так хочацца, калi ўжо ўсё роўна яна няздольная iх утрымаць - няхай iх упусцяць. Тым горай для iх. Няхай увойдуць сюды - Ван Гог, Утрыло цi хто iншы. Яна выйдзе наперад, стане перад iмi, яна пастараецца iх крыху прыхаваць, каб хоць не так яўна, каб як мага менш выбiвалiся, вось так, цiхутка, няхай паслухмяна там топчуцца, па сценачках. Вось так, ну вось, нiчога такога, можна спакойна на iх зiрнуць: Утрыло - п'янiца, толькi выйшаў са Св. Ганны, а Ван Гог... Га! Ды яна гатова пайсцi ў заклад: ён нiколi не здагадаецца, што там у Ван Гога ў гэтай паперцы. У гэтай паперцы... яго адцятае вуха! 'Мужчына з адцятым вухам', ды, вядома, ён гэта ведаў? Цяпер гэта бачыш паўсюль. Ну вось. Усё. Ён жа не раззлаваўся? Ён жа не ўскочыць, не адштурхне яе груба, не рушыць на iх, бегаючы прысаромленымi вачыма, гнеўна, гiдка ашчэрыўшы зубы?
Не, не, дарэмна яна хвалявалася. Ён выдатна ўсё разумее. Ён прыняў гэта вельмi паблажлiва, гэта нават яго пазабавiла. Вось - ён зноў моршчыць шчаку, зноў гэты лагодны прысвiст, i ў вачах - ранейшая вясёлая iскарка, гэты бляск, што сведчыць пра яго непарушную самаўпэўненасць, млявую бесклапотнасць, поўную задаволенасць.
VIII
Побач з гэтымi свежымi, гэтымi юнымi iстотамi, побач з гэтымi бязвiннымi чалавечкамi ў яго заўжды ўзнiкала жаданне, хваравiтая, неадольная патрэба узяць iх у свае неспакойныя пальцы, пакруцiць, памацаць, наблiзiць як мага больш да сябе, зрабiць iх сваiмi.
I калi яму выпадала iсцi з кiм-небудзь з iх на вулiцу, весцi каго-небудзь з iх прагуляцца, ён браў яго маленькую ручку i, пераходзячы на другi бок дарогi, моцна сцiскаў яе ў сваёй цёплай, сваёй дужай руцэ, стрымлiваючыся, каб не раздушыць гэтых малюпасенькiх пальчыкаў, калi яны пераходзiлi на той бок вулiцы i з бязмежнаю асцярогай глядзелi спачатку налева, потым направа, каб упэўнiцца, што перайсцi паспяваюць, каб пераканацца, што нiякай машыны няма, каб яго золатка, яго мiлае дзiцятка, гэтая маленькая жывая iстота, кволая i такая даверлiвая, за якую ён нясе такую адказнасць, не была раздушаная пад коламi.
I пераходзячы вулiцу, ён вучыў яго, што трэба спачатку доўга чакаць i быць уважлiвым, уважлiвым- уважлiвым, быць вельмi-вельмi ўважлiвым, калi пераходзiш вулiцу, нават на пераходзе, бо 'трэба так мала, досыць усяго секунды няўвагi, каб здарылася непапраўнае'.
I яшчэ ён любiў гаварыць з iмi пра свой узрост, свой стары ўзрост, i пра сваю смерць. 'Што ты скажаш,
