I цяпер яны мала чым адрознiваюцца ад тых iнтэлiгенцiкаў, тых забаўных i трошкi кранутых фацэтаў, што прыходзяць да мяне i расказваюць свае бясконцыя гiсторыi, каб я iм дапамог, каб я падбадзёрыў iх i супакоiў.
Яны павiнны хваляваць вас не больш, чым маiх дачок, якiя, прымаючы сяброў у гасцiнай iх мацеры, мiла гамоняць i смяюцца з таго, што я кажу сваiм хворым у суседнiм пакоi'.
Так ён прапаведаваў у Калеж-дэ-Франс. I ўсюды вакол: на суседнiх медычных факультэтах, на лекцыях па лiтаратуры, праве, гiсторыi цi фiласофii, у акадэмiях i прэзiдэнцкiм палацы, у аўтобусах i метро, ва ўсiх урадавых установах, - чалавек разумны, чалавек нармальны, чалавек актыўны, чалавек здаровы i годны, чалавек дужы трыумфаваў.
А жанчыны, што насцярожана старалiся пазбягаць поўных прыгожанькiмi рэчамi крамак, гарсоны ў кавярнях, студэнты ў медыцыне, палiцыянты i агенты ўсiх марак, натарыяльныя пiсары, Пруст цi Рэмбо, вырваныя з жыцця, выкiнутыя з яго прэч i пазбаўленыя падтрымкi, мусiлi без мэты бадзяцца па вулiцах цi драмаць, апусцiўшы голаў на грудзi, у якiм-небудзь запыленым скверыку.
XIII
Iх можна было ўбачыць паўсюль, яны бегалi ўздоўж вiтрын: стан вельмi просты, крыху скiраваны наперад, ногi нягнуткiя, трошкi рассунутыя зграбныя ступачкi ўздыблены на вельмi высокiх абцасах, што гучна цокаюць аб тратуар.
З заўсёднаю сумачкай пад рукой, у пальчатках, у абавязковым, трошкi - у самы раз - ссунутым набок капялюшыку, з доўгiмi, шорсткiмi - нiбыта ўторкнутымi ў павекi - вейкамi, з напружаным позiркам, яны перабягалi ад крамы да крамы, раптам спынялiся, зырылi - прагным, спрактыкаваным вокам.
Вельмi трывушчыя, вельмi дужыя, вось ужо некалькi дзён яны з вялiкаю мужнасцю насiлiся па ўсiх крамах, шукаючы 'ангельскага гарнiтурчыка спартыўнага крою', з тоўстага ўзорнага цвiду, 'ну, з гэткiм узорчыкам, я так яго добра ўяўляю, у такiя шэра-блакiтныя краткi... Ах! У вас няма? А дзе можна знайсцi?' - i зноў пачынаўся пошук.
Блакiтны гарнiтурчык... шэры гарнiтурчык... Iх вылупленыя вочы - шнарылi, шукалi яго... Спакваля ён апаноўваў iх усё мацней i мацней, ён падпарадкоўваў iх самаўладна, рабiўся абсалютна неабходны, ператвараўся ў мэту ў сабе, i яны, ужо самi не ведаючы нашто, - мусiлi гэтай мэты дабiцца.
Яны кiдалiся, беглi, адважна (iх ужо нiчога не магло спынiць) лезлi па цёмных лесвiцах на пяты, на шосты паверх, 'у спецыялiзаваныя крамы, што гандлююць ангельскiм цвiдам, ужо там, безумоўна, гэта можна будзе знайсцi', i зноў, з лёгкай прыкрасцю (бо яны пачыналi стамляцца, у iх ужо апускалiся рукi), яны нiбыта малiлi: 'Ды не, не, вы ж разумееце, што я хачу сказаць: у такiя маленькiя краткi, з дыяганальнай палоскай... ды не, не такi, зусiм не... Ах! У вас такога няма? А дзе ж мне знайсцi? Я ўжо была ўсюды... Ах! Можа быць яшчэ там? Ну што ж, зараз пайду... Да пабачэння... Вядома, вялiкi жаль, вядома, можа, другiм разам...' - i яны прыязна ўсмiхалiся, нягледзячы нi на што, добра выхаваныя, добра выцвiчаныя за ўсе тыя доўгiя гады, калi яшчэ разам з мацi бегалi, каб падабраць хоць нешта, каб 'з нiчога прыбрацца хоць у нешта прыстойнае', 'бо маладой дзяўчыне - трэба ж столькi ўсякага рознага i трэба ўмець выкручвацца'.
XIV
Яна заўсёды маўчала, цiха сядзела ў куточку, сцiпла схiлiўшыся, лiчачы пошапкам - яшчэ накiд, два вочкi направа, тры налева, цяпер направа ўвесь радок, такая жаноцкая, непрыкметная (не звяртайце ўвагi, мне тут вельмi добра, мне нiчога не трэба), - але яны ўвесь час адчувалi, нiбы асаблiва чуллiвым месцам на скуры, чулi яе прысутнасць.
Яны нi на хвiлiну не зводзiлi з яе вачэй, як загiпнатызаваныя, з прыхаваным страхам сачылi за кожным словам, кожнай ледзь прыкметнай зменаю iнтанацыi, самым лёгкiм яе адценнем, за кожным рухам, за кожным позiркам; яны хадзiлi на дыбачках, азiраючыся на ўсякi шолах - бо яны ведалi: тут паўсюль таямнiчыя пасткi, да якiх нельга нi падыходзiць, нi дакранацца, iначай, пры самым найменшым дотыку, - званочкi, як у казцы ў Гофмана, тысячы маленькiх званочкаў, з чыстымi, нiбыта дзявочымi галасамi, - закалоцяцца, зазвiняць.
Але часам, нягледзячы на ўсе перасцярогi, на ўсе намаганнi, калi яны бачылi, як яна, быццам крохкая i кволая падводная раслiна з рухлiвымi, натапыранымi ва ўсе бакi атожылкамi, цiхутка сядзiць пад святлом, што спадае ад лямпы, яны адчувалi, што пачынаюць слiзгаць, пачынаюць падаць усiм цяжарам, падмiнаючы пад сябе ўсё, i тады з iх так i лезла - бязглуздыя досцiпы, кпiны, жудасныя гiсторыi пра канiбалаў - усё гэта так i лезла, лопалася, i яны не маглi сябе ўтрымаць. А яна млява скурчвалася - ах, як гэта жахлiва! - яна ўспамiнала пра свой пакойчык, свой мiлы прыстанак, дзе можна схавацца, дзе яна ўкленчыць на каберчыку каля ложка, у глухой палатнянай сарочцы пад самае горла, такая па-дзiцячы шчырая, па-дзiцячы чыстая, - Тэрэза з Лiзьё, святая Кацярына, Бландзiна... - i, сцiскаючы ў пальчыках залаты ланцужок на шыi, памолiцца за ўсе iх грахi.
Але часам бывала i так, што, калi ўсё iшло добра, калi яна ўжо ўтульна прымошчвалася, з асалодаю прадчуваючы, як зараз пачнуць гаманiць пра тое, што ёй так даспадобы, калi гамонка рабiлася шчырая i сур'ёзная, яны - раптам выслiзгвалi нейкiм блазенскiм выкрутам i распяльвалi твар у iдыёцкай, гiдкай усмешцы.
XV
Ёй надта падабалiся такiя старыя дзядкi - такiя, як ён, - з iмi можна было пагутарыць, яны столькi ўсяго разумелi, столькi зведалi ў жыццi, сустракалiся з рознымi цiкавымi асобамi (яна ведала, што ён быў некалi сябар Фелiкса Фора i цалаваў у руку iмператрыцу Яўгенiю).
Калi ён завiтваў да яе бацькоў на вячэру, яна, з такою дзiцячаю шчырасцю, з такою пачцiвасцю (ён такi мудры), трошкi нясмелая, але ўся трапяткая ад нецярплiвасцi (гэта так павучальна - пачуць, што ён думае), першая прыбягала ў салон скласцi яму кампанiю.
Ён цяжка ўставаў: 'Ага! Вось i вы! Ну што? Як вашы справункi? Чым займаецеся? Што добрага зрабiлi сёлета? Ага, зноў едзеце ў Англiю? Вунь што?'
Яна зноў збiралася ў Англiю. Сапраўды, ёй так падабаецца гэта краiна. Бо калi з ангельцамi пазнаёмiшся блiжэй...
Але ён перапыняў: 'Англiя... Ну але ж, Англiя... Шэкспiр? Га? Га? Шэкспiр. Дзiкенс. А ведаеце, я, калi быў малады, памятаю, забаўляўся перакладамi з Дзiкенса. Тэкерэй. Ведаеце Тэкерэя? Тh... Тh... Так, здаецца, яны вымаўляюць? Га? Thackeray? Так? Яны ж так гэта кажуць?'
Усё - ён ужо ўчапiўся ў яе, трымаў, зацiснуўшы ў кулаку. I глядзеў, як яна ледзь прыкметна брыкаецца, нязграбна, зусiм па-дзiцячы дрыгае ў паветры нагамi i па-ранейшаму ўсмiхаецца, мiла, прыязна: 'Ну але, па-мойму, менавiта так. Але. Вы добра вымаўляеце. Сапраўды, t-h... Tha... Thackeray... Але-але, правiльна. Вядома, я ведаю 'Vаnitу Fаir'. Так-так, гэта ён напiсаў'.
Ён трошкi яе паварочваў, каб лепей разгледзець: 'Vаnitу Fаir? Vаnitу Fаir? Ага! Вы ўпэўнены? Vаnitу Fаir? Гэта ён напiсаў?'
Яна яшчэ квола дрыгалася, з нязменнаю ветлiвай, мiлай усмешкай, i шукала вачыма, нiбыта прагла штосьцi ўбачыць. А ён сцiскаў - усё мацней, мацней: 'I кудой вы едзеце? Праз Дуўр? Праз Кале? Dоvеr? Га? Праз Dоvеr? Так яны кажуць? Dоvеr?'
Нiяк немагчыма выслiзнуць. Немагчыма спынiцца. А яна - яна столькi чытала... столькi думала пра розныя рэчы... Ён жа ўмеў быць такi чароўны... Але, вiдаць, дзень выдаўся ў яго няўдалы, ён быў не ў найлепшым гуморы. I ён будзе цяпер гаварыць, гаварыць, не ведаючы лiтасцi, не даючы перадыху: 'Dоvеr, Dоvеr, Dоvеr? Га? Га? Thackeray? Англiя? Дзiкенс? Шэкспiр? Га? Га? Dоvеr? Shаkеsреаrе? Dоvеr?' - а яна будзе старацца вызвалiцца, мякка, не адважваючыся зрабiць рэзкага руху - гэта можа яго ўгнявiць, - i будзе адказваць ледзь прыкметна пагаслым галасочкам: 'Ага, правiльна, Dоvеr. Вы, напэўна, часта тудою ездзiлi... Па-мойму, праз Дуўр зручней. Ага, правiльна... Dоvеr'.
I толькi калi ён убачыць, што прыйшлi ўжо бацькi, ён нарэшце апамятаецца i расслабiць кулак, i яна, трошкi пычырванелая, трошкi ўскудлачаная, у крыху пакамечанай прыгожай сукеначцы, нарэшце адважыцца, не баючыся яго раззлаваць, уцячы.
XVI
Яны былi ўжо старыя, пашарпаныя, 'як старая, доўга ўжываная мэбля, што аджыла свой век, выканала сваё прызначэнне', i часам (гэта было ў iх своеасаблiвым какецтвам) яны цiха ўздыхалi, i гэты гук, падобны да сухога рыпення, быў поўны пакорлiвасцi, поўны супакаення.
Цёплымi вясеннiмi вечарамi яны разам хадзiлi гуляць - 'цяпер, калi мiнула маладосць, калi згасла былая палкасць', яны проста хадзiлi шпацыраваць, 'падыхаць крыху перад сном свежым паветрам', пасядзець у кавярнi, крышачку пагаманiць.
З вялiкай перасцярогаю яны выбiралi закутак, дзе б iх нiчога не трывожыла ('не, не: гэта якраз на скразняку, i там таксама: каля самае прыбiральнi'), нарэшце яны сядалi - 'Ах! Гэтыя старыя косцi, што зробiш, старэем... Ах! Ах!' - зноў чулася iх сухое рыпенне.
Святло ў зале было нячыстае i халоднае, гарсоны бегалi надта хутка, абыякавыя, крыху нават жорсткiя, i
