калi ў цябе не стане дзядулi, не будзе твайго дзядулi, бо ён старэнькi, ведаеш, вельмi старэнькi, i хутка яму прыйдзе пара памiраць. Ведаеш, што робяць, калi памруць? А ў яго ж таксама, у твайго дзядулi, у яго была мамачка. А? Дзе яна цяпер? Эх-эх, дзе яна цяпер, мой даражэнькi? Пайшла. Няма болей мамачкi, яна даўно ўжо памерла, яго мамачка, пайшла, няма яе больш, усё, памерла яна'.
Паветра было шэрае i нерухомае, без пахаў, абапал вулiцы ўзвышалiся дамы, роўныя, шчыльныя i змрочныя гмахi, што абступалi iх, калi яны паволi рушылi па тратуары, трымаючыся за рукi. I малое адчувала, як нешта душыць, цiсне, скоўвае яго. Нешта мяккае i задушлiвае, што яго абавязкова прынукалi прыняць, увабраць, пад ласкавым i няўмольным прымусам, злёгку зацiскаючы яму нос, каб ён праглынуў, каб не мог супрацiўляцца, - i гэтае нешта пранiкала ў яго, пакуль малое дробна i паслухмяна трухала па тратуары, пакорлiва трымаючыся за ручку, вельмi разумна, згодна кiваючы галавой i слухаючы, як яму тлумачаць, што заўжды трэба быць асцярожным, калi пераходзiш, i глядзець - налева, направа, i быць уважлiвым, вельмi ўважлiвым, каб не здарылася непапраўнага, калi пераходзiш па пераходзе.
IX
Яна сядзела ў фатэлi, зашыўшыся ў кут, скурчыўшыся, з выцягнутаю шыяй, вырачанымi вачыма. 'Ага, ага, ага, ага', - казала яна i, кiваючы галавой, нiбы пагаджалася з кожным прамоўленым словам. Яна была страшная - цiхая, слiзкая, уся нейкая гладкая, i толькi вочы, адны, былi вырачаныя. У ёй было штось прыгнятальнае, штось насцярожлiвае, i ў цiхмянасцi яе нiбыта хавалася прытоеная пагроза.
Ён адчуваў, што любою цаной трэба што-небудзь зрабiць - каб яна расслабiлася, каб яна супакоiлася, але ён разумеў, што здольны на гэтае можа быць толькi той, хто валодае нечалавечаю сiлай, у каго хопiць духу сесцi насупраць, добра, зручна ўладкаваўшыся ў крэсле, i асмелiцца спакойна зiрнуць на яе, зiрнуць ёй у твар, злавiць яе позiрк i не зводзiць вачэй з яе скурчанай постацi. 'Ну што! Як вашы справункi? - асмелiцца ён сказаць. - Як вы сябе пачуваеце?' - ён асмелiцца ёй сказаць гэта i потым счакае. Няхай яна выкажацца, няхай дзейнiчае, няхай раскрые сябе, няхай усё гэта выйдзе, лопне, прарвецца нарэшце - яго гэта не спалохае.
Але зрабiць гэта самому - не, у яго нiколi не хапiла б сiлы. Яму, наадварот, трэба было пастарацца гэта стрымаць, як мага даўжэй, не даць гэтаму вылiцца, любою цаной, усё роўна як, зацiснуць, запхнуць у яе, каб усё засталося там, усярэдзiне.
А ўвогуле - што, што? Што ўсё гэта такое? Яму было страшна, ён баяўся сарвацца, нi хвiлiны - нельга было губляць нi хвiлiны - на думкi, развагi. I, як заўсёды, калi ён бачыў яе, ён зноў уваходзiў у гэтую ролю, да якой яго змушала яна - так здавалася яму - сiлай, пагрозай. I ён пачынаў балбатаць, гаварыць, мянцiць безупынку, усё роўна што, пра каго, безнадзейна кiдацца (як змяя перад дудкай? як птушка перад удавам? - ён ужо не разумеў нiчога), хутчэй, хутчэй, не спыняцца, не губляць нi хвiлiны, хутчэй, хутчэй, пакуль не позна, стрымаць, улагодзiць. Гаварыць, але гаварыць - пра што? пра каго? - пра сябе, ну але - пра сябе, пра сваiх, пра сяброў, пра крэўных, пра ўсё, што ў iх дзеецца, пра iх сваркi, сакрэты, пра ўсё, што лепей было б схаваць, але калi ўжо гэта можа яе зацiкавiць, калi гэта яе пацешыць, якiя сумненнi - трэба ўсё ёй сказаць, расказаць, усё ёй выкласцi, усё аддаць - бо яна тут, чакае, зашыўшыся ў кут у фатэлi, такая цiхая, слiзкая, скурчаная.
X
Папаўднi яны разам выходзiлi ў горад - яны вялi жыццё свецкiх панi. Ах! Якое цудоўнае гэта было жыццё! Яны заходзiлi ў 'чаёўнi', елi пiрожныя, якiя прыдзiрлiва выбiралi з выглядам вялiкiх знаўцаў ласункаў: эклеры з шакаладнай начынкай, бабы, цесткi.
Вакол быў як шумлiвы птушыны двор, цёплы, вясёла расквечаны, прыгожа аздоблены. I яны заставалiся тут i сядзелi, цесна скупiўшыся вакол невялiчкiх столiкаў, i гаманiлi.
I адусюль на iх нiбы павявала лёгкiм ветрыкам узбуджанасцi, жвавасцi, радаснай усхваляванасцi ад успамiну пра цяжкi выбар, яны i цяпер яшчэ сумнявалiся трошкi (цi будзе ён стасавацца з блакiтна-шэрым ансамблем? ды не, не - вядома, будзе, проста чароўна), i ў перспектыве ўяўлялася гэткая метамарфоза, гэткае раптоўнае самаўзвышэнне, бляск.
Яны, яны, яны, яны, паўсюль, заўсёды яны, ненажэрныя, сакатлiвыя, далiкатныя.
Iх твары нiбы распiнала з сярэдзiны ўнутранаю напружанасцю, iх абыякавыя позiркi слiзгалi па паверхнi, па абалонцы рэчаў, спынiўшыся на iмгненне, узважвалi iх (прыгожае, непрыгожае?) i зноў пакiдалi. Румяны надавалi iм цяжкi бляск, нейкую нежывую свежасць.
Яны заходзiлi ў чаёўнi. Доўга, гадзiнамi сядзелi там, пакуль не пачынала цямнець. I гаманiлi: 'У iх бываюць такiя нiкчэмныя сцэны, такiя сваркi, без дай прычыны. I я мушу сказаць, шкадую больш усё-ткi яго. Колькi? Ды, прынамсi, два мiльёны. I гэта яшчэ толькi спадчына ад цёткi Жазефiны... Не... З чаго вы ўзялi? Ды не ажэнiцца ён з ёй. Яму патрэбна добрая гаспадыня i дамаседка, ён нават сам не разумее гэтага. Ды не, я вам кажу. Яму патрэбна дамаседка... Дамаседка... Дамаседка...' Усё, пра што iм казалi, усё, што яны чулi, - усё i заўсёды было пра гэта, тут яны былi знаўцы: пачуццi, каханне, жыццё - гэта была iх сфера. Яна належала iм.
I яны гаманiлi, гаманiлi бясконца, паўтаралi ўвесь час адно, i пераварочвалi, i пераварочвалi зноў, з аднаго боку, потым з другога, i мясiлi, мясiлi, безупынку качалi ў пальцах гэтае непадатнае, мiзэрнае рэчыва, якое выдлубвалi з жыцця (з таго, што яны называлi 'жыццём', з iх сферы), i мясiлi, расплёсквалi, скочвалi - пакуль яно не рабiлася камячком, маленькаю шэраю гулькай.
XI
Яна выведала сакрэт. Вынюхала, дзе хаваецца тое, што павiнна лiчыцца - для ўсiх - сапраўдным багаццем. Цяпер яна ведала 'шкалу вартасцяў'.
З ёй - нiякiх размоў пра транты, пра розныя там капялюшыкi ад Рэмона. Чаравiкi з тупымi насамi выклiкалi ў яе пагарду.
Нiбыта макрыца, яна неўпрыкмет падкралася да iх i - каварна, як кошка, якая, жмурачы вочы, аблiзваецца перад гарнушкам смятаны, - падслухала, дзе, у чым яна, 'самая сапраўдная iсцiна'.
Цяпер яна гэта ведала. Яна ўжо не адступiцца. Цяпер яе не саб'юць. Яна слухала, убiрала ў сябе, прагная, няўтольная, хцiвая. Нiчога, нiчога, што належала iм, не павiнна было выпасцi з-пад яе ўвагi: карцiнныя галерэi, новыя кнiгi... Яна ўсё гэта ведала. Яна пачынала з 'Летапiсаў', цяпер пераходзiла ўжо да Жыда, а хутка - будзе хадзiць у 'Саюз за Праўду' i, з пiльным, панадлiвым позiркам, - натаваць, натаваць.
Паўсюль, дзе толькi можна было нешта знайсцi, яна шнарыла, нюхала, перабiрала i мацала ўсё сваiмi пальчыкамi з абстрыжанымi пазногцямi, i як толькi дзесь цьмяна заходзiла пра гэта гамонка - вочы ў яе запалялiся i прагавiта выцягвалася шыя.
Iх усё гэта невыказна гiдзiла. Схаваць ад яе - хутчэй! - пакуль не паспела пранюхаць. Затаiць, не даць даткнуцца - яе дотык усё прынiжае... Але позна яна ўжо ведала, яна руйнавала iх планы. Ад яе немагчыма было схаваць касцёл у Шартры. Пра яго яна ведала ўсё. Яна нават чытала, што пра яго думаў Пэгi.
Яна лезла ўсюды сваiмi сквапнымi пальцамi, у самыя патаемныя закуткi, у самыя непадступныя скарбы. Уся з сябе - 'iнтэлiгентнасць'. Ёй гэта было неабходна. Ёй. Бо цяпер яна ведала сапраўдную цану рэчам. Ёй патрэбна была iнтэлiгентнасць.
Iх было шмат, такiх, як яна - згаладалых, бязлiтасных паразiтаў, п'явак, што адразу накiдвалiся на кожны новы артыкул, слiмакоў, што прылiпалi паўсюль, пэцкаючы сваёй слiззю Рэмбо, смокчучы Малярмэ, кiдаючыся ад аднаго да другога i душачы сваёй клейкаю, брыдкаю кемлiвасцю 'Улiса' цi 'Мальтыйскiя дзённiкi' Лаўрыдса Брыге. 'Як гэта чароўна!' - казала яна i, з непадробнай натхнёнасцю распяльваючы вочы, запальвала ў iх 'боскую iскарку'.
XII
На сваiх лекцыях у Калеж-дэ-Франс, на якiх заўжды збiралася шмат народу, ён любiў пацешыцца падобнымi рэчамi.
Яму падабалася, з вялiкаю годнасцю, з непараўнаным прафесiяналiзмам у рухах, пашнарыць сваёю ўмелай, бязлiтаснаю рукой у сподняй бялiзне Пруста, Рэмбо, выставiць на агляд уважлiвай публiцы iх так званыя цуды, iх таямнiцы, растлумачыць 'iх прыватны выпадак'.
Яго пранiзлiвы хiтры позiрк, гальштук з бездакорна завязаным вузлом i квадратная барада рабiлi яго надзiва падобным да пана, якога малююць на рэкламных аб'явах i якi з бясхiбнай усмешкаю раiць, угору задраўшы палец: 'Сапанiт - найвыдатнейшы мыйны сродак' цi 'Мадэльныя чаравiкi Саламандра: эканомiя, надзейнасць, камфорт'.
'Тут нiчога няма, - казаў ён, - я гэта сцвярджаю з поўнай адказнасцю, бо ўсё разабраў сам: я не люблю, каб мне нешта навязвалi, i нiколi нi ў што не паверу, пакуль сам клiнiчна не вывучу, не раскладу па палiчках i не растлумачу.
Яны вас не павiнны бянтэжыць. Ну вось, паглядзiце - яны ў мяне ў руках: гэта ж тыя самыя голенькiя, дрыготкiя дзеткi, i я трымаю iх перад вамi, у сябе на далонi, нiбыта я iх творца i iх айцец; я пазбавiў iх, дзеля вас, усёй iх магутнасцi, усёй таямнiчасцi, я выгнаў, вытравiў з iх усё, што ў iх было, так бы сказаць, цудадзейнага.
