сьвятло ад лямпачак выядала вочы i здавалася - ноч яшчэ ў сiле. Толькi вялiкi гадзiньнiк, што бесьперестанку тахкаў на сьцяне, здавалася, пайшоў хутчэй, быццам даючы гэтым знаць, што ён даволi ўжо адмерыў начы i што яна ўжо канчаецца.
За Камоцкай у габiнэт зайшла 'Галя'. Валя разьвiталася з Раманам. Пакуль яна йшла да дзьвярэй. Раман увесь час глядзеў ёй усьлед.
- Бывай Валя!
Калi Валя зiрнула на яго, павярнуўшыся ад дзьвярэй, яна таксама хацела сказаць 'Бывай!', але не магла i толькi зайшлася плачам.
- Сцэнiчнае мастацтва на сёньня скончылася. Заўтра пачнецца мастацтва сапраўднае, - прыгразiў Палiтыка, адпушчаючы Корзюка.
27
У тую самую ноч, калi Палiтыка, разам iз вышэйшым начальствам, iнсцэнiзаваў у НКВД 'нацдэмаўшчыну', у Вышэйшым Пэдагагiчным Iнстытуце адбывалiся вялiкiя арышты. За ноч было арыштавана сорак студэнтаў, пераважна з лiтаратурнага й гiстарычнага факультэтаў. Але трапiлi ў гэты лiк i студэнты з iншых адзьдзяленьняў, у прыватнасьцi з пэдоляга- пэдагагiчнага. Асаблiва латошылi ў тую ноч iнтэрнаты на Энгельса i ў Галоўным корпусе Ўнiвэрсытэцкага гарадка. Людзi з НКВД былi поўнымi гаспадарамi тае начы. Але яшчэ ўдзень перад тою начой i ўвечары, калi толькi што пачынала шарэць, можна было заўважыць iх, пераадзетых у штацкае, на сходках i ў пад'ездах гэтых iнтэрнатаў. Яны асьцярожна й коратка праходзiлiся тут i зьнiкалi гэтаксама, як i зьяўлялiся нечакана й няпрыкметна. Апрача тэхнiчак, iх нiхто й не заўважаў. А калi перавалiла за поўнач, яны пад'ехалi на машынах, размаляваных i быццам прызначаных для развозкi хлеба па магазынах, на такiх-жа самых машынах, якiмi карысталiся i ў горадзе, з надпiсам на iх 'хлеб' (пры тым на розных мовах). Грузiлi гэты 'хлеб' i везьлi на Ўрыцкага, у турму.
У самым найбольшым пакоi ў iнтэрнаце на Энгельса, пасьля дванаццатай, калi ўжо ўсе вярнулiся з гораду й спалi моцным сном, загарэлася вiсючая пад сталом вялiкая электрычная лямпачка, зырка асьвяцiўшы ложкi, што цесна стаялi паўз сьцен. Ззаду людзей, якiя ўвайшлi ў пакой, стаяла тэхнiчка i, калi трэба было, паказвала, дзе хто сьпiць. Патрэбных студэнтаў цiха будзiлi, гаварылi iм, што яны арыштаваныя, загадвалi ўставаць i зьбiрацца. Iшоў вобыск, пiсалiся пратаколы. Усё гэта рабiлася хутка. Суседзi па ложку, прачнуўшыся, прыкiдвалiся соннымi, i, калi яны былi патрэбныя як сьведкi, iх нельга было дабудзiцца. У такiм разе падпiсвала пратакол у якасьцi сьведкi тэхнiчка. Калi ўсё ўжо было гатова, арыштаваных выводзiлi i лямпачка гасла.
Тое-ж самае дзеелася i ў iнтэрнаце Галоўнага корпусу. Але там апэрацыя арыштаў праходзiла лацьвей: пакоi маленькiя, на тры-пяць чалавек, i можна было б не асьцерагацца вельмi. А часам здавалася, што забiралi цэлым пакоем, дык тым болей нiякага розгаласу баяцца ня трэба было. Адылi як-бы латва не праходзiлi тут арышты, слых аб iх блiскавiчна разьнёсься па ўсiх карыдорах iнтэрнату. Быццам у нейкай самаабароне тушылiся на карыдорах лямпачкi. Згашаныя яны былi й на той пляцоўцы, дзе на Кастрычнiк былi танцы.
Спакойна спаў толькi манастыр. Для яго гэтая ноч была, як i ўсе iншыя ночы. Тым болей ашаламiла яго ранiца ў iнстытуце, калi яна наступiла.
А гэта была самая палахлiвая ранiца, ранiца дваццаць чацьвертага лiстапада 193* году.
Усе дзяўчаты прыйшлi на заняткi ў iнстытут, як i звычайна, перад самым званком. За кафэдрай, аблакацiўшыся, стаяў Пiятуховiч i, склаўшы свае вусны ў нейкай запытальнасьцi, глядзеў перад сабою i быццам нiчога ня бачыў, маўклiвы й акамянелы. Лекцыi не пачынаў, нечага чакаў. Дзiчкоўская, увайшоўшы ў аўдыторыю i пабачыўшы, што яна напаўпустая, спынiлася адразу-ж каля дзьвярэй. Павярнуўшыся да сваiх сябровак, што таксама спынiлiся за ёю, запыталася:
- Дзяўчаты, глядзеце, дзе-ж гэта падзелiся нашыя хлопцы?
Пiятуховiч як-бы ня чуў гэтага i ўсё заставаўся ў тэй-жа самай позе. Ён толькi бачыў, як селi на сваё месца Дзiчкоўская, Шкляр, Лагоўская, Аўсеева, Ларыса, але, здавалася, ня ўспрыймаў гэтага, яго вочы глядзелi няпрысутным, патойбочным паглядам. Чакаў i лекцыi не пачынаў.
Роза Шкляр непазнавальна зьмянiлася: яна ўбачыла, што ў лiку адсутных быў i ейны Каплеўскi. Заўсёды сьмяшлiвыя, ейныя вочы спынiлiся й застылi, а твар, звычайна белы ад пудры, зачырванеўся. Бася Цыпiна ня ўгледзела за сваiм столiкам Петрака Шыракова, i Дзiчкоўская, да якой ужо пасьпеў вярнуцца ейны зласьлiвы гумар, прыкмецiўшы гэта, выпалiла:
- Бася, цяпер ня будзе каму адразаць у цябе каўбасы. Сьцiзорыка твайго няма таксама. Ня толькi-ж аднаму Раману Корзюку адседжвацца! Бачыш, як падмялi!
З хлопцаў прыйшлi на заняткi Шынкевiч, Яначкiн, Пелагейчык. Нават Шарамецьцева, i таго забралi. Сьцяпан Мялешка таксама адсутнiчаў.
- Паўторым тэзы нашай папярэдняй лекцыi! - пачуўся, нарэшце, голас прафэсара Пiятуховiча, якi меў звычай заўсёды пачынаць сваю лекцыю гэтымi словамi. Не пасьпеў Пiятуховiч паўтарыць 'тэзаў', як зьявiўся Сьцяпан Мялешка i аб'явiў, што па загаду дырэктара заняткаў ня будзе i што замест гэтага склiкаецца агульны сход студэнтаў i выкладчыкаў.
- Вось табе й тэзы! - нi то сур'ёзна, нi то жартлiва тыцнула пад бок Дзiчкоўская Цыпiну, што села цяпер побач яе.
- Ужо ня будзе й лекцыi? - уськiнуў прафэсар на Мялешку спалоханы пагляд сваiх вачэй.
- Такi загад, таварыш прафэсар.
Пiятуховiч заўсёды баяўся сходаў - ён нiколi нiчога добрага для сябе не чакаў ад iх. Тым болей баяўся сягоняшняга сходу. Пiятуховiч даведаўся аб арыштах яшчэ перад заняткамi i добра ўяўляў сабе, якi гэта будзе сход. Згроб свае сьпiсаныя алавiком лiсткi, паклаў iх асьцярожна ў партфэль. Паглядзеў неяк асаблiва на студэнтаў i ягоныя вусны зноў склалiся ў журботную i вiнаватую напаўухмылку. Пiятуховiч быццам разьвiтваўся iз студэнтамi. Здавалася - прафэсар шкадуе, што ягоная лекцыя засталася не прачытанай. На самай-жа справе, гэта было ня так: Пiятуховiч баяўся, што гэта ягоная апошняя лекцыя наагул. I Пiятуховiч не памыляўся.
Студэнты паднялiся з-за сталоў, але з аўдыторыi ня выходзiлi, стаялi гуртам, зачыналi гаворку, хаця яна хутка й абрывалася.
- Шынкевiч, а чаму цябе не арыштавалi? - распачала свой звычайны ход Дзiчкоўская i пайшла, сьмяючыся, на яго з кулакамi. - Чаму вас усiх не арыштавалi - i цябе, i цябе, i цябе! - бiла яна з падскокам кожнаму ў жывот сваiмi маленькiмi кулакамi. - Ня люблю я такiх хлопцаў. Вы нiкому непатрэбныя!
Яна шукала яшчэ Мялешку, але той ужо пасьпеў выйсьцi.
- Хто куды, а я ў буфэт! - пераводзячы на iншае гутарку, выгукнуў Пелагейчык. - Оля пабiла жывот кулакамi, дык балiць - пайду палячу малачком.
- Iдзеце й вы ўсе з Пелагейчыкам, я-ж вас усiх пабiла, - лячыць свае жываты! Зараз-жа! Каб вас болей я тут ня бачыла!
Жарты Дзiчкоўскай памаглi мала - нiхто асаблiва не сьмяяўся. Лагоўская не сказала нi слова. А Ларыса адыйшлася ад гурту i стала ля вакна, углядаючыся ў голыя галiнкi дрэў на панадворку.
Калi выйшлi на карыдор, убачылi ля дошкi абвестак натоўп студэнтаў. Дзяўчаты накiравалiся туды. Загадам дырэктара выключалiся з складу студэнтаў усе арыштаваныя. Дзяўчаты табунком павярнулi да выхаду, сцiшаныя i сумныя.
На дварэ сеелася iмжа. Дзяўчаты тулiлiся адна да аднэй, настаўлялi каўняры - зябка. У паветры як-бы малолася вiльгаць i, прасееная, як на самым тонкiм сiце, спадала нi то сьцюдзёнай зольлю, нi то дажджом. Дрэвы ад ветру хiсталiся i з iх сыпалiся буйныя кроплi дажджу. Дзяўчаты перайшлi на другi бок вулiцы, дзе ня было прысадаў. Iхныя валасы хапаў вецер i яны часта спынялiся, павяртаючыся сьпiной да ветру. Але ўсё роўна ён даймаў iх, безабаронных, у паношаных палiтончыках нарасхлiст. На завароце сквiлiлi трамваi, ахутаныя дажджанай iмглой.
У карыдоры манастыру дзяўчаты ўгледзелi бацькоў Валi Камоцкай, якiх яны ведалi яшчэ з ранейшых часоў, калi яны прыяжджалi ў Менск наведаць дачку. Цяпер яны прыехалi за дачкiнымi рэчамi. Стаялi ля ўваходу ў манастыр дзяўчаты, iдучы на заняткi, прымкнулi сваю багадзельню. Гуртам увайшлi ў хату. Бацькi Камоцкай горка заплакалi, угледзеўшы сiратлiвы ложак свае дачкi. Мацi Валi была мяккога характару i ўсё сьлязiлася. Бацька, няпрыметна выцершы сьлязiнкi, што дрыжэлi на ягоных вейках, узяўся за работу: складаў рэчы, пакаваў, зьвязваў. Мацi гаманiла з дзяўчатамi, распытвала пра дачку, як яе арыштавалi, за што, цi пiша яна да iх i што яны думаюць будзе з ёй. Дзiчкоўская, як магла, суцяшала яе, сказала, што можа яшчэ Валю й выпусьцяць. Лагоўская таксама спрабавала супакоiць Валiну мацi, гаворачы, што не адну-ж яе
