Цемра ночы праглынула аддаляючыяся й маўклiвыя постацi з каштоўнай ношай.
А бiтва працягвалася...
24. ДУША
Конны разьезд, высланы Васiлём, рысьсю наблiжаўся ка Камянцу. Густая непраглядная цемра шчыльнай завесай агарнула зямлю. Пушча маўчыць, нi гука. Толькi рэха таямнiча й прыгнятаюча, туруе скачучаму аддзелу.
- Што за нячыстая сiла? - мармыча пярэднi коньнiк, азiраючыся па бакох. Зь вечару, здаецца, зоркi пачалi паказвацца, чыстае неба было. А зараз якая трасца iх пабрала?... Цi мо' хмары панаперла, цi як?
Аддзел сьпяшаецца. Дый хто не сьпяшаўся-бы ў такую цёмную ноч сярод бязконцай засьнежанай пушчы? Жудасна...
Уперадзе, на небасхiле, пачынаюць невыразна мiгацець зарнiцы. Паступова павялiчваючыся, чырвоны водсьвет зарумяньвае край неба. Крывавая зара трапятлiва снуецца ў хмарах.
- Пажар, цi што? - стрымлiвае каня пярэднi коньнiк.
- Цi не ў Камянцы? - пагаджаецца другi. - Мо' йзноў апрышкi?...
Аддзел затрымоўваецца й нерашуча топчыцца на дарозе. Што рабiць? Цi заварочваць i падымаць сотню, цi праехаць далей i даведацца, што гарыць?
У гэты момант, асьляпляюча ўспыхвае блiскаўка, i нiзкi раскацiсты ўдар уструхнуў паветра...
- Сьвят, сьвят, сьвят, - хрысьцiцца дзясяцкi. - З намi хрэсная сiла... Ганi да Васiля, - паварочваецца ён да свайго суседа, - а мы трохi далей паедзем... Сьвяты Божа, Сьвяты Несьмяротны, зьлiтуйся над намi...
Адзiнокi коньнiк адразу выносiцца з аддзелу й галёпам зьнiкае ў цемры. Рэшта насьцярожана прыслухоўваецца да зацiхаючага цокату падкоў i нясьмела рухаецца далей.
Водблiскi пажару злавешчымi пералiвамi гуляюць па хмарах, то ўспыхваючы, то згасаючы.
На дарозе робiцца вiдней. Чырваньню iскрыцца сьнег. I раптам, зусiм неспадзявана, абрываецца лес. Уперадзе разьлеглася засьнежаная раўнiна, асьветленая пажарам. Гарыць Замак! Чырвонай дзiркай, як вялiзарная пашча нейкага страшыдла, выскалiлася брама... Даносяцца няясныя крыкi й гукi бойкi. На тле пажару вiдаць, як на мурох мiтусяцца ўзброеныя людзi...
- Прэсьвятая Багародзiца... Гэта яны, апрышкi... - шапоча дзясяцкi, i, павярнуўшыся да аднаго з вояў, загадвае: - Ганi й ты ў Турна! Ды скажы, каб коней не шкадавалi...
* * *
Ваявода Фёдар прачнуўся, калi ўжо шарэў ранак. Яго першапачатковая безпрытомнасьць непрыкметна перайшла ў моцны асьвяжальны сон. Не разумеючы, дзе ён знаходзiцца й што зь iм робiцца, Ваявода скiнуў зь сябе цёплы кажух, ад якога прыемна пахла хлебам i аўчынай, сеў i агледзеўся. Вакол глухi лес. Некалькi наладаваных вазоў i саней мiрна пазадзiралi дагары аглоблi. Асядланыя конi, папрывязаныя да дрэваў, супакойна жуюць сена. Непадалёку гарыць невялiкае вогнiшча, над якiм вiсiць апэтытна паруючы казан. Наўкола сядзяць узброеныя людзi й гутараць у паўгаласа...
Ваявода абмацаў сваю пасьцель: санi высланыя пахучым сенам i прыкрытыя мяккай раднiнай... I тут толькi прыпомнiў сабе ўсё, што здарылася ўчора. Буйная радасьць ахапiла душу: Ён вольны! Сярод сваiх! Божа! Як гэта добра, як радасна адчуваць сябе вольным! Удыхаць поўнымi грудзьмi сьвежае, марознае паветра!...
Ваявода падняўся на ногi й зрабiў некалькi крокаў. У галаве закружылася цi то ад шчасьця, цi то ад слабасьцi...
Даўно ўжо ня мог ён вось так крочыць па зямлi, па сьнегу туды, куды хацелася, прыкуты ланцугом да сьцяны ў вечнай цемры сьмярдзючае вязьнiцы. Набраў у прыгаршчы сьнегу й разьцёр iм гарашчы твар, яшчэ раз, i яшчэ...
- Гляньце! Ваявода!... - пачуўся звонкi дзявочы голас.
Людзi каля вогнiшча паўскоквалi, паздымалi шапкi. Сярод iх Ваявода пазнае Кiрыма й Кандрата. Побач зь iмi стаiць зусiм малы хлапчук з шырака разкрытымi вачамi. Далей - прыгожая дзяўчына ў кальчузе й зь мячом пры баку, тры незнаёмыя воi, i перастрашаны дзед - з выгляду чэляднiк.
Фёдар падсеў да вогнiшча. Запрасiў сядаць рэшту й, трохi памаўчаўшы, прамовiў:
- Дзякую вам, добрыя людзi! Хто з вас Сыч?
- Яго тут няма, Ваша Сьветласьць. - адказаў Кандрат. - Затрымаўся нешта... Можа й сапраўды Камянец узяў, а можа, не давядзi Бог, i...
- Што, i...?
- Можа, здарылася што, кажу.
Ваявода спахмурнеў i змоўк. Доўга ўглядаўся ў гарачыя вуглi. Потым абвёў цяжкiм дапытлiвым паглядам прымоўклых людзей i загадаў:
- А ну, Кандраце, скоч-ка да Камянца, ды пабач. Можа й сапраўды прыйдзецца ў Берасьце гнаць за падмогай... Не пакiну я Сыча ў бядзе!
Кандрат адразу-ж ускочыў, накiнуў свой плашч, адвязаў каня й хутка зьнiк з вачэй у гушчары.
Твары прысутных паясьнiлiся, заўсьмiхалiся. I, гледзячы на радасную ўсьмешку Дашы, Ваявода ўспомнiў Марылю. Моцна закалацiлася сэрца, i шырокая прыветная ўсьмешка сама вылезла на вусны.
Кiрым падкiнуў у вогнiшча дроваў. З трэскам узьвiлося полымя.
Падмацоўваючыся гарачым ворывам, Ваявода разпытваў апрышак аб iхным лёсе, якi штурхнуў iх на шлях беззаконьня. Жаль i пашана да гэтых няшчасных агарнулi яго сэрца, калi ён услухваўся ў iхныя жудасныя апавяданьнi аб зьдзеках i пакутах, якiя прыйшлося выцярпець ад Ягайлавых паплечнiкаў, гэтым простым i шчырым сялянам.
Кандрат не вяртаўся...
Ваявода пасьпеў пераапрануцца, выбраць зброю з запасаў Сыча й, з дапамогай Кiрыма, падправiць бараду й вусы так, што хутка прыняў выгляд, належны яго асобе (к вялiкаму задавальненьню Мiколкi, якi нiяк ня мог паверыць, што гэта й ёсьць Ваявода).
Сабралiся ўжо пасылаць другога ганца, калi зь лесу данесьлiся галасы людзей i фырканьне коней. Гэта быў Кандрат, у суправодзе дзесяцi капейшчыкаў на чале з самiм Васiлём.
Убачыўшы Ваяводу, слаўны Сотнiк саскочыў зь сядла й бегма кiнуўся насустрач. Фёдар чакаў з працягнутай рукой...
- Ваша Сьветласьць! Цi не пасьнiў я гэта? - ускрыкнуў Васiль, пацiскаючы працягнутую яму руку. - Цi гэта сапраўды ўсё дзеецца? А мо' я яшчэ сплю?...
- Не, Васiль, ня сьпiш!... Як ты трапiў сюды?
- Гэтага-ж душагуба, Сыча, ганяў! Па сьляду яго й у Камянец прыйшоў. Дзякаваць Богу, што хаця Ваша Сьветласьць жывы й здаровы! Дорага ён заплацiць за гэта, пракляты лiхадзей! Каб мая воля, дык на мейсцы павесiў-бы...
- Пачакай! - перабiў Ваявода, - Каго?
- Вядома каго, Сыча!
- А каб мая воля, - запярэчыў Фёдар, - я-б яму зь мейсца залатыя шпоры й пас даў!
- Як шпоры й пас? Сычу?... Ён-жа толькi сёньня ўночы Камянецкi Замак захапiў, будынкi папалiў, залогу перабiў, i мала Прышынскага не павесiў...
- ...А мяне з Камянецкага падзямельля выратаваў!
- Так! - дадаў Кандрат. - Каб ня Сыч, мы з Кiрымам нiчога не парадзiлi-б!... А Прышынскi - варты шыбенiцы...
Васiль разгублена перавёў позiрк з усьмехненага Ваяводы на Кандрата, на Кiрыма, i далей на сваiх зьбянтэжаных вояў. Ён нiчога не разумеў.
- Як-жаж так?
- А сам Сыч табе нiчога не разказваў?
- Не...
- Сыч думай, што ты кунак[36] з Прышынскi... - зарагатаў Кiрым.
- Можа й так. Але вось слухай... - i Ваявода коратка разказаў усё, што здарылася за гэтую ноч.
- Што-ж ты мне адразу не сказаў, стары дурань?! - накiнуўся Васiль на Кандрата. - А я ледзь-ледзь утрымаўся, каб не паравешаць апрышак на мурох Замку. А той, Сыч, таксама цаца - маўчыць як вады ў рот набраў... Там нейкi манах яшчэ, прыглушаны й абапалены...
- Цi жывы ён? - не ўтрымалася Даша, хапаючы Васiля за руку. - Што зь iм?
- Здаецца, жывы яшчэ, але Прышынскi надта ўжо прасiў, каб яго першым павесiць. Кажа, што толькi празь яго Камянец i паў, - адказаў Васiль. I раптам павярнуўся да аднаго са сваiх вояў. - Ганi, што ёсьць
