- Зразумела, - сказаў Том. - Ападкi ешце. Усё ж трохi падтрымае.
Мацi перавярнула блiн на патэльнi i памяшала каву.
- Слухайце, што я скажу, - прамовiла яна. - Сёння я куплю ў краме кукурузнай мукi, будзем мамалыгу есцi. А як толькi заробiм на бензiн, адразу паедзем адсюль. Тут месца нядобрае. А Тома я аднаго не адпушчу. Вось так, панове.
- Не, ма, так нельга. Я ж кажу табе - са мной вам цяпер небяспечна.
Мацi рашуча ўзняла падбародак:
- Вось так i зробiм. А цяпер iдзiце ешце i - на працу. Я толькi посуд памыю i таксама прыйду. Трэба ж нешта зарабiць.
Блiны былi такiя гарачыя, што апякалi рот. Яны хуценька праглынулi каву i налiлi яшчэ па кубку.
Дзядзька Джон пакруцiў галавою над самай талеркай.
- Вiдаць, нам так проста не выбрацца адгэтуль. Няйначай, праз мае грахi.
- Сцiхнi! - крыкнуў бацька. - Няма часу важдацца з тваiмi грахамi. Пайшлi. Пара ўжо за працу брацца. Вы, малыя, нам падможаце. Мацi правiльна кажа. Трэба хутчэй выбiрацца адсюль.
Калi яны пайшлi, мацi паднесла Тому талерку i кубак.
- Ты пад'еў бы.
- Не магу, ма. Так усё балiць, што не змагу жаваць.
- А ты паспрабуй.
- Не, не магу, ма.
Яна прысела да яго на край матраца.
- Ты павiнен мне ўсё расказаць. Я хачу зразумець, як усё было. Хачу ва ўсiм разабрацца. Што Кейсi такога зрабiў? За што яго забiлi?
- Ён проста стаяў у святле лiхтароў.
- Што ён гаварыў? Ты можаш прыпомнiць?
- Вядома, магу. Кейсi сказаў: 'Вы не маеце права марыць людзей голадам'. Тады той таўстун абазваў яго чырвонай сволаччу. А Кейсi сказаў: 'Вы не ведаеце, што творыце'. I тут гэты малойчык з усяе сiлы ўдарыў яго.
Мацi апусцiла вочы. Яна сцiснула рукi.
- Так i сказаў: 'Вы не ведаеце, што творыце'?
- Ну так!
Мацi сказала:
- Вось каб наша бабка гэта пачула.
- Ма... усё зрабiлася неяк само сабой, ну нiбыта як дыхаеш. Я i падумаць не паспеў.
- Ну што цяпер зробiш. Шкада, што гэта здарылася. Шкада, што ты там апынуўся. Але ж iначай ты не мог. Я не бачу за табой вiны. - Яна падышла да печкi i памачыла анучку ў вадзе, што грэлася ў кацялку. - На, вазьмi. Прыкладзi да твару.
Том прыклаў гарачую анучку да шчакi i носа i паморшчыўся ад болю.
- Я ноччу пайду, ма. Я не хачу, каб вы праз мяне пацярпелi.
Мацi зазлавала:
- Том! Шмат чаго я, можа, i не разумею, але ад таго, што ты нас пакiнеш, лягчэй нам не стане. Гэта нас зусiм даканае. - I крыху спакайней працягвала: Быў час - жылi мы на сваёй зямлi, i ўсё iшло сваiм парадкам. Старыя памiралi, нараджалiся дзецi, i ўсе мы жылi разам, адной сям'ёй. Усё было зразумела i проста. А цяпер нiчога не зразумела, нiчога не проста. Цяпер усё перакруцiлася. Эл затужыў, кудысьцi iмкнецца - хоча адбiцца ад нас. Дзядзька Джон нехаця цягнецца з намi. Бацька страцiў сваё месца. Цяпер ён ужо не галоўны ў сям'i. Сям'я наша бурыцца, Том. Яе больш няма. А Разашарна... - Мацi абвяла позiркам пакой i ўбачыла шырока расплюшчаныя вочы дачкi. - У яе народзiцца дзiця, а сям'i не будзе. Ну, не ведаю... Я стараюся хоць як-небудзь дух яе падняць. Уiнфiлд... што з яго выйдзе? Хутка зусiм здзiчэе, i Руцi таксама... растуць, як звераняты. У каго мне апiрышча шукаць? Не пакiдай нас, Том. Застанься, памажы.
- Добра, - стомлена прамовiў Том. - Добра. Хоць i нельга мне, я ведаю.
Мацi вярнулася да печкi, памыла ў тазе алавяныя талеркi i выцерла iх.
- Ты ноччу не спаў.
- Не.
- Дык паспi. Адзежа твая, я бачу, мокрая. Зараз павешу падсушыць каля печкi. - Мацi ўсё зрабiла, прыбрала. - Ну цяпер я пайду. Абiраць буду. Разашарна, калi хто прыйдзе - Том захварэў, чуеш? Нiкога не пускай. Чуеш? Ружа Сарона кiўнула галавой. - Мы апоўднi вернемся. Ты паспi, Том. Магчыма, вечарам мы адсюль паедзем. - Мацi паспешлiва падышла да яго. - Том, ты не ўцячэш?
- Не, ма.
- Далiбог? Не пойдзеш ад нас?
- Не, ма, я тут буду.
- Ну добра. Дык не забудзься, Разашарна. - Мацi выйшла i шчыльна зачынiла за сабою дзверы.
Том ляжаў, не варушыўся, i раптам сон, нiбы хваляй, падняў яго да той мяжы, за якой гасне свядомасць, паволi апусцiў i зноў падняў.
- Том! Том!
- Га? Што? - Том прачнуўся, як ад штуршка. Ён скiраваў позiрк на Ружу Сарона. Вочы яе гарэлi абурэннем.
- Ты забiў чалавека?
- Забiў. Не крычы! Хочаш, каб пачулi?
- Няхай чуюць! - крыкнула яна. - Тая жанчына мне ўсё сказала. Яна расказала, што бывае за грахi. Хiба ж дзiця здаровае народзiцца? Конi пайшоў ад мяне, ежы мне патрэбнай не даюць. Малака няма. - Яна iстэрычна залямантавала: - А цяпер ты яшчэ чалавека забiў! Цi ж цяпер народзiцца здаровае дзiця? Я ведаю... яно будзе вырадкам... вырадкам! Я на танцулькi не хадзiла!
Том падняўся з матраца.
- Цiха! - сказаў ён. - Людзi пачуюць, збягуцца.
- Ну i няхай! Дзiця будзе вырадкам. У абнiмку я нiколi не танцавала.
Том падышоў да Ружы Сарона.
- Сцiхнi.
- Не падыходзь да мяне. Ты ўжо не першага чалавека забiў. - Твар у Ружы Сарона пабарвавеў, словы яна вымаўляла невыразна. - Бачыць цябе не магу. - Яна ўкрыла галаву коўдрай.
Том пачуў задышлiвыя, сутаргавыя рыданнi. Ён закусiў нiжнюю губу i ўтаропiўся ў падлогу. Потым падышоў да бацькавага матраца. Пад матрацам з краю ляжала вiнтоўка - доўгi цяжкi вiнчэстэр трыццаць восьмага калiбру з рычаговым затворам. Том узяў яго, адцягнуў затвор, каб праверыць, цi ёсць патрон у патроннiку, паглядзеў, цi стаiць курок на засцерагальнiку, i вярнуўся на сваё месца. Вiнтоўку ён паклаў на падлогу каля свайго матраца прыкладам да ўзгалоўя. Ружа Сарона цяпер цiха ўсхлiпвала. Том лёг, накрыўся коўдрай, закрыў ёю свой разбiты твар, пакiнуўшы маленькую шчылiнку, каб дыхаць. Ён уздыхнуў:
- Госпадзi, а госпадзi!
На вулiцы праездам спынiлася некалькi машын, пачулiся галасы:
- Колькi мужчын?
- Ды вось мы, трое. А плата якая?
- Едзьце да дома дваццаць пяць. Нумар на дзвярах.
- Добра, мiстэр. А якая плата?
- Два з паловай цэнты.
- Ды так, чорт вазьмi, i на абед сабе не заробiш!
- Такая плата ў нас. З поўдня сюды дзвесце чалавек едуць - яны i такому заробку радыя будуць.
- Але ж, божа мой, мiстэр!
- Давайце, давайце. Згаджайцеся альбо едзьце, куды ехалi. Мне няма калi з вамi спрачацца.
- Дык жа ж...
- Слухайце. Я плату не прызначаю. Мая справа запiсаць вас. Хочаце працаваць, згаджайцеся. Не хочаце - паварочвайце i гладкай дарогi.
- Дваццаць пяты, кажаце?
