выступы гор - заходнi вал Арызоны. Цяпер ужо Джоўды ўцякалi ад сонца i сушы. Ехалi ўсю ноч i ноччу заехалi ў горы. У цемры машыны паўзлi мiж зубчастых скалiстых бастыёнаў, i слабае святло фар цьмяна мiгацела на шэрых каменных сценах абапал дарогi. Перавал адолелi ў цемры i глыбокай ноччу пачалi паволi спускацца сярод бязладнага россыпу каменных абломкаў каля Оўтмена. На золку ўбачылi ўнiзе раку Каларада. Даехалi да Топака, пастаялi каля моста, пакуль iнспектар змываў ярлык з ветравога шкла. Тады пераехалi мост i апынулiся ў няроўнай камянiстай пустынi. I хоць усе страшэнна стамiлiся i ўсё мацней прыпякала ранiшняе сонца, падарожнiкi спынiлiся пасярод дарогi. Бацька выгукнуў:
- Прыехалi!.. Вось яна, Калiфорнiя!
Усе тупа пазiралi на каменныя глыбы, што блiшчалi на сонцы, i на страшныя цвярдынi Арызоны за ракой.
- Перад намi пустыня, - сказаў Том. - Трэба дабрацца да вады i трохi адпачыць.
Дарога цягнулася ўздоўж ракi, i познiм ранкам машыны з перагрэтымi маторамi дабралiся да Нiдлса, дзе рака iмклiва несла свае воды мiж зараснiкаў чароту.
Джоўды i Ўiлсаны з'ехалi да берага i, седзячы ў машынах, скiравалi позiркi на празрыстую ваду, што праплывала мiма, i на зялёны чарот, якi паволi пагойдваўся ў плынi. Каля самай ракi на залiўным лужку, зарослым сакавiтай травой, быў невялiкi лагер - адзiнаццаць палатак. Том высунуўся з кабiны.
- Нiчога, калi мы тут станем?
Поўная жанчына, якая мыла ў вядры бялiзну, падняла галаву.
- Мы тут не гаспадары, мiстэр. Станавiцеся, калi хочаце. Пазней да вас палiсмен прыйдзе. - I яна зноў пачала церцi бялiзну на самым санцапёку.
Абедзве машыны заехалi на свабоднае месца на густой траве. Адразу ўзялiся за палаткi - паставiлi палатку Ўiлсанаў, навесiлi на вяроўку брызент Джоўдаў.
Уiнфiлд i Руцi няспешна пайшлi праз вербалоззе да зараснiку чароту. З цiхай радасцю Руцi сказала:
- Калiфорнiя. Вось мы i прыехалi ў самую Калiфорнiю!
Уiнфiлд надламаў чарацiнку, пакруцiўшы, адарваў яе i, узяўшы ў рот, пачаў жаваць белую мякаць сцябла. Яны ўвайшлi ў ваду па лыткi.
- Далей паедзем па пустынi, - сказала Руцi.
- А якая яна, пустыня?
- Сама не ведаю. Толькi на малюнку раз бачыла. Паўсюль косцi валяюцца.
- Чалавечыя?
- Можа, i чалавечыя, але больш каровiныя.
- А мы iх убачым?
- Можа, i ўбачым, хто ведае. Мы паедзем па ёй ноччу. Так Том сказаў. Том кажа, згарыш к чорту, калi днём паедзеш.
- Тут так прыемна, такi халадок, - сказаў Уiнфiлд i грабянуў нагой пясок на дне.
Здалёку пачуўся голас мацi:
- Руцi! Уiнфiлд! Вяртайцеся!
Дзецi павярнулiся i, прабiраючыся праз чарот i вербалоз, паволi пайшлi назад.
У лагеры было цiха, нiдзе нiкога. Толькi калi машыны пад'ехалi, з некалькiх палатак на момант высунулiся галовы. Зрабiўшы сабе прыстанiшча, мужчыны абедзвюх сем'яў сабралiся разам.
Том сказаў:
- Пайду пакупаюся. Асвяжуся - i спаць. Цяпер бабка пад навесам. Што з ёй?
- Не ведаю, - адказаў бацька. - Усё спiць, так i не прачнулася. - Ён павярнуў галаву ў бок брызенту. З- пад яго данеслася жаласнае мармытанне. Мацi паспяшалася туды.
- Прачнулася нарэшце, - сказаў Ной. - На грузавiку ўсю ноч трызнiла. Пэўна, з розуму кранулася.
Том сказаў:
- Дзiва што. Зусiм замучылася. Калi не даць ёй паляжаць спакойна, яна нядоўга працягне. Здарожылася. Ну, хто са мной? Пакупаюся i залягу ў цянi... дзень цэлы спаць буду.
Ён пакiраваў да берага, астатнiя мужчыны пайшлi следам. Усе раздзелiся ў кустах вербалозу, зайшлi ў рэчку i селi на дно. Яны доўга сядзелi так, упiраючыся пяткамi ў пясок, толькi галовы тырчалi над вадой.
- Вось гэта па мне! - сказаў Эл. Ён зачарпнуў жменю пяску з дна i стаў нацiраць цела.
Яны сядзелi ў рацэ i пазiралi на горныя пiкi - 'Iголкi', як iх называлi, Нiдлс, i на белыя скалiстыя горы Арызоны.
- Мы прабралiся праз iх, - сказаў, сам яшчэ не верачы сабе, бацька.
Дзядзька Джон акунуў галаву ў ваду.
- Нарэшце мы тут. Вось яна, Калiфорнiя. Але нешта раскошы я нiякай не бачу.
- Яшчэ пустыня наперадзе, - сказаў Том. - Паганая, кажуць, штука.
Ной пацiкавiўся:
- Сёння ў ноч паедзем?
- Што скажаш, та? - запытаўся Том.
- Не ведаю. Няблага было б адпачыць, асаблiва бабцы. А з другога боку, было б добра хутчэй перабрацца праз гэту пустыню i на працу ўладкавацца. Усяго сорак даляраў засталося грошай. Мне спакайней будзе, калi мы пачнём працаваць i зарабляць хоць трохi.
Яны сядзелi ў рацэ, адчуваючы напор плынi. Прапаведнiк паклаў выцягнутыя рукi на паверхню iмклiвай вады. Целы ва ўсiх былi белыя да шыi i да запясцяў, твары, трохвугольнiк грудзiны i кiсцi рук - карычневыя ад загару. Усе старанна нацiралiся пяском.
Ной лянiва прамовiў:
- Застацца б тут назусiм. Ляжаць вось так вечна i не ведаць нi голаду, нi бяды нiякай. Увесь свой век так праляжаць i песцiцца, як свiння ў гразi.
А Том, пазiраючы на зубчастыя вяршынi за ракой i на вострыя пiкi ў тым баку, куды яна цякла, сказаў:
- Такiх стромых гор я зроду не бачыў. Гiблы край. Усё роўна як косцi шкiлета. Цi даедзем мы калi-небудзь туды, дзе можна жыць, не ваюючы з каменнем i скаламi? На малюнках мясцовасць роўная, зялёная, куды нi глянь домiкi, як ма кажа, беленькiя. Ма спiць i бачыць такi беленькi домiк. А я ўжо i не веру, што ёсць такi край. Хiба толькi на малюнках.
Бацька сказаў:
- Пачакай, вось прыедзем у Калiфорнiю, тады i ўбачыш прыгажосць.
- Ты што, та? Мы ж ужо ў Калiфорнii!
З вербняку выйшлi двое ў джынсах i сiнiх прапацелых кашулях i спынiлiся, пазiраючы на голых людзей у вадзе.
Старэйшы запытаўся:
- Паплаваць тут можна?
- Хто яго ведае, - адказаў Том. - Мы яшчэ не спрабавалi. А пасядзець у вадзе прыемна.
- I нам дазволiце?
- Рэчка не наша. Але так i быць, мы ўступiм вам кавалачак.
Прышлыя знялi штаны, сцягнулi з плячэй кашулi i ўвайшлi ў ваду. Ногi ў iх да калень былi ў пыле, ступнi бледныя, размоклыя ад поту. Яны вяла апусцiлiся ў ваду, ленавата апалоскваючы сабе жменямi бакi. Гэта былi бацька i сын, моцна прасмаленыя сонцам. Яны фыркалi i стагналi, плёскаючыся ў вадзе.
Бацька Джоўд далiкатна пацiкавiўся:
- На Захад кiруеце?
- Не. Вяртаемся адтуль. Дадому едзем. Там немагчыма на хлеб зарабiць.
- А дом ваш дзе? - запытаўся Том.
- Пэнхендл у Тэхаскiм выступе, непадалёк ад Пампы.
Запытаўся бацька:
- А дома што, пражыць можна?
- Дзе там! Толькi калi ўжо з голаду памiраць, дык хоць сярод сваiх. А галадаць i адчуваць нянавiсць да сябе мы не хочам.
Бацька сказаў:
