гледзячы на маю тую анкету:
- Вы афiцэр з адукацыяй, вучылiся ў iнстытуце журналiстыкi, i мы прапануем вам паступiць у ваенную акадэмiю. - Назвалi некалькi акадэмiй, я выбраў ваенна-юрыдычную, падумаўшы, што прафесiя юрыста спатрэбiцца i ў цывiльнай службе.
У акадэмiю я паступiў, вучыўся там чатыры гады i ўвесь час думаў, што мяне вось-вось выкрыюць як судзiмага i папруць з акадэмii, з армii i з партыi за падман.
Не выкрылi. У пяцьдзесят першым годзе акадэмiю скончыў i да канца шэсцьдзесят восьмага года служыў у ваенных трыбуналах суддзёй. За семнаццаць гадоў судзейскай працы я разгледзеў нямала судовых спраў, пазбавiў волi багата людзей. Я, былы зэк, цяпер сам заганяў людзей за краты.
За чатыры гады няволi ў турмах i лагерах я кожнай клеткай сваёй душы адчуваў, як цяжка прабыць нават адзiн дзень за калючым дротам. Кожны вечар падлiчваеш, колькi яшчэ засталося месяцаў, тыдняў, дзён. Ну што б, думалася тады, далi б мне не чатыры, а на паўгода менш, i быў бы я ўжо блiзка ад волi. Вось гэта адчуванне невыноснасцi няволi кожны раз, застаючыся ў пакоi для вынясення прыгавору, я i ўспамiнаў. Вядома ж, што санкцыi кожнага артыкула Крымiнальнага кодэкса маюць нiжэйшую i вышэйшую мяжу. У гэтых межах трэба i выбраць тэрмiн пазбаўлення волi. Можна вызначыць i нiжэй нiжэйшай мяжы, калi знойдуцца на гэта падставы, але пераступаць вышэйшую нельга.
Я стараўся быць справядлiвым суддзёй. Мяне лiчылi калегi мяккацелым, нават лiбералам, начальства крытыкавала за гэту мяккацеласць. У мяне былi адмененыя прыгаворы, але толькi з-за мяккасцi пакарання i не было нiводнага прыгавору, па якiм бы вышэйшая iнстанцыя знiзiла тэрмiн няволi асуджанаму.
Вялiкi расейскi юрыст i вучоны Анатоль Фёдаравiч Конi ў свой час, раздумваючы, якiя павiнны быць суддзi, аднойчы сцвердзiў наступнае: самым справядлiвым суддзёй быў бы той, якi на сваёй шкуры пазнаў, што такое няволя i якое неадольнае iмкненне ў вязня да волi. Добра было б, гаварыў Конi, кожнага кандыдата на пасаду суддзi патрымаць у няволi з арыштаванымi ну хоць з месяц.
Вядома, на практыцы такое не праводзiлася i не будзе праводзiцца. А я вось прайшоў такую практыку i ведаю, што значыць падлiчваць днi да вызвалення.
Калi я вяршыў суд, я гаварыў сабе: помнi аб няволi. Паўтараў, як некалi паўтаралi рымляне, - помнi аб смерцi. Так яно i павiнна быць.
Аднак агаваруся, лiбералам да тых, хто ўчынiў цяжкiя злачынствы, да розных блатароў-рэцыдывiстаў я не быў. Я iх узненавiдзеў яшчэ ў лагеры i турмах.
Згодна Канстытуцыi СССР нашы суддзi пры вырашэннi канкрэтных спраў з'яўляюцца незалежнымi i падначальваюцца толькi закону i свайму сумленню. Гэта, вядома, тэарэтычна. На практыцы ж было дагэтуль зусiм iншае. У сталiнскiя часы не iснавала права ў сапраўдным канстытуцыйным сэнсе. Толькi цяпер востра пастаўлена пытанне - зрабiць нашу дзяржаву прававой.
На спiнцы крэсла суддзi ёсць дзяржаўны герб - гэта як бы афiцыйны напамiнак, што суддзя дзейнiчае ад iмя дзяржавы i яму дадзены вялiкiя правы. Я засядаў пад гэтым гербам шмат гадоў i вяршыў правасуддзе толькi на дабро, таму маё сумленне чыстае.
У канцы шэсцьдзесят восьмага я звольнiўся з армii i перайшоў на лiтаратурную працу.
Мяне так i не выкрылi. Нiкому, на маё здзiўленне, не стала вядома пра мае судзiмасцi. А тое, што пры залiчэннi ў акадэмiю i пры назначэннi на службу ў ваенны трыбунал мяне правяралi, я быў упэўнены. Вiдаць жа, рабiлiся запыты ў адпаведныя ўстановы, дзе ёсць улiк усiх судзiмых. Толькi ж чаму абышлося ўсё цiха?
Я падаў заяву ў пракуратуру рэспублiкi аб маёй рэабiлiтацыi. Пракурор БССР Пастрэвiч Iван Пракопавiч, мой зямляк з Магiлеўшчыны, былы ваенны пракурор, з якiм я разам нейкi час служыў, атрымаўшы маю заяву, не паверыў, што я судзiўся, але загадаў зрабiць праверку гэтага.
Вось тут я i атрымаў разгадку майго шанцавання. Нi ў аддзеле ўлiку асуджаных МУС СССР, нi ў такiм жа рэспублiканскiм аддзеле я сярод асуджаных не значыўся. Чаму ж я выпаў з гэтага строгага ўлiку? А вельмi проста: нейкi супрацоўнiк аддзела гэтага не туды, куды трэба, сунуў заведзеную на мяне картку. Неахайнасць таго супрацоўнiка дала мне спакойную службу i спакойнае жыццё. Як кажуць, Бог мне памог.
Такi вось беглы эскiз майго жыцця з яго нечаканымi зiгзагамi. I меў рацыю забыты лiтаратар Баласогла, што можна, не трапiўшы куды iмкнуўся, быць карысным людзям хоць чым-небудзь. Я быў, лiчу, карысным.
А пра розныя судовыя i лагерныя гiсторыi мае апавяданнi нiжэй.
БАЕЦ ЛЁВА З БАБРУЙСКА
Баец Лёва, пра якога пойдзе гаворка, - не воiн, а рабочы на бойнi, якi забiвае жывёл на мяса.
Недзе ў чэрвенi трыццаць сёмага года ў менскую турму прывезлi з Бабруйска цэлы этап арыштаваных i распiхалi iх па камерах абы-як, нават многiя i падзельнiкi трапiлi разам. У нашу камеру завялi трох бабруйчан-жыдоў. Адзiн з iх быў бухгалтар, другi - шапачнiк, а трэцi, яго Лёва звалi, працаваў на бойнi байцом. Мужчына ён быў магутны, са здаравеннымi валасатымi рукамi, якiмi здолеў бы задушыць i быка. I рост меў каля двух метраў. Прырода вельмi разумная, яна надзяляе такiх асiлкаў спакойным, мяккiм характарам. Лёва i быў такi спакойны, часам нават сарамлiвы, з цiхай прабачальнай усмешкай. Яму ў камеры было цесна, нязручна, праходы памiж ложкамi - вузкiя, i Лёва ўвесь час стукаўся аб iх нагамi. А ложкi для яго былi кароткiя, на ўвесь рост не выпрастаешся. Але самай для яго вялiкай бядой была малая турэмная пайка. Пры раздачы яды раздатчык, зiрнуўшы на Лёву, мiжволi тапiў чарпак на поўную глыбiню i даставаў самую гушчу. Голас у Лёвы гучаў такiм магутным басам i з такой сiлай, што калi б ён гаркнуў у шклянку, то яна павiнна б рассыпацца.
Бухгалтар-бабруйчанiн сядзеў цi ляжаў у заўсёдным задуменнi, у спрэчкi не ўступаў, ён як бы згубiўся ў камерным шматлюддзi.
Шапачнiк, невядома як утаiўшы пару iголак, адразу ж пачаў перанiцоўваць камернiкам шапкi. Перарабiў ён i маю кепку. Распароў кавалачкам ляза, таксама iм утоенага, вывернуў падыспад наверх, перашыў, i кепка стала як новая. Гэтай сваёй работай шапачнiк ратаваў сябе ад цяжкай тугi, думак пра свой лёс, ад якiх часта i вар'яцелi людзi.
А Лёву рабiць было ў камеры нечага. Ён не мог, як бухгалтар, цiха ляжаць цi сядзець, засяроджаным у сваiх думках. Хадзiць у вузкiх праходах было нязручна, i Лёва падоўгу прастойваў каля акна, стараючыся нешта ўбачыць праз шчылiны аконнага шчыта-наморднiка.
Бухгалтар i шапачнiк ведалi, за якую вiну iх пасадзiлi. А Лёва не ведаў, бо яго яшчэ нi разу не выклiкалi следчыя.
- Прыехалi ка мне на бойню ў сiнiх фуражках i сказалi: збiрайся. А што я зрабiў, не сказалi, - тлумачыў ён не адзiн раз.
Быў ён жанаты, меў траiх дзяцей, свой дом i сад.
- Вiшнi ўжо ў садзе паспелi, здымаць хутка будуць. Ой, якiя ў мяне буйныя вiшнi! Амаль як слiўкi. Ай, якое варэнне з iх смачнае, - цмокаў ён i кiваў стрыжанай галавой. - Хто з вас будзе ў Бабруйску, заходзьце, пачастую варэннем.
- Лёва, а табе не шкада ўсiмi днямi забiваць бычкоў, авечак? Яны ж жывыя iстоты, - пыталiся ў яго.
- Шкада, калi iм у вочы паглядзiш. Яны так жаласна на цябе глядзяць. Яны ж разумеюць, куды iх прыгналi, чэснае слова. Дык я ў вочы iм не гляджу.
А забiваў Лёва жывёл малатком, бiў памiж рог, як забiвалi i забiваюць i цяпер на ўсiх невялiкiх бойнях. Аднак пра сваю працу ён не любiў расказваць. Аднойчы вось толькi i расказаў.
Ён любiў слухаць розныя турэмныя байкi-росказнi. Па-дзiцячы непасрэдна верыў iм, охаў, ахаў. З яго за гэта пацяшалiся, а ён не крыўдзiўся, прасiў яшчэ што-небудзь расказаць, i камерныя майстры залiваць i плялi яму розную лухту.
Цiхi, смiрны быў гэты асiлак Лёва. Здавалася б, ён са сваёй сiлай мог падначалiць усiх у камеры, камандаваць усiмi, выбраць сабе лепшае месца, адбiраць перадачы. А ён спаў на крайнiм ад дзвярэй, нязручным ложку, калi падыходзiла яго чарга, выносiў з камеры парашу, уступаў днём ложак паспаць тым, у каго месца было на падлозе.
Трэба сказаць, што ў той камеры было больш палiтычных, i блатары, што там сядзелi, улады не мелi, пабойвалiся адпору. Сталi пабойвацца i Лёву пасля аднаго выпадку.
Маладому хлопцу, майму суседу па ложку, прыслалi з волi перадачу - дзве ляпёшкi сыру, невялiкi кавалак сала i парэзаныя на скрылi дзве буханкi хлеба. Атрымаўшы пасылку, ён разгубiўся i не ведаў, што рабiць. Расклаў усё на ложку, глядзеў на перадачу i як бы не верыў, што такое яму прывалiла багацце. У турме iснуе
