Гаворыць Бушмар i з д'ябальскаю ўсмешкаю iдзе да яго. Барада яго зрабiлася няроўнаю ад таго, што сцiснуты зубы. Бровы ссунулiся i з'ехалi ўнiз так, што аж закрылi вочы, але вочы гэтыя ядуць Вiнцэнтага. Ён чуе гэта яшчэ здалёк i спускае на снег вецце. Бушмар, не спяшаючы, бярэ яго за штрыфлi вопраткi.
- Гва-а-алт!.. Васпане, што робiш!
- Пачакай, не гвалтуй.
Яны так i стаяць, упiўшыся адзiн у аднаго вачыма, - адзiн глядзiць, як агнём смалiць, другi мiргае i пускае паабапал носа дзве слязiны.
- Дык цябе сын не выпраўляе па вецце?
- Баранi Божа, гэта я сам дзеля свае разрыўкi.
- Добры ж твой сын. Гэта гэты, што ажанiўся нядаўна?
- Але, гэты самы.
- Каго ж ён узяў?
- Узяў, далiбог...
- Чаму ж гэта ён мае жонкi не ўзяў?
Вiнцэнты прысядае каленьмi на снег, i галава яго, як вялая, звешваецца набок. Бушмар арудуе не спяшаючы. Ён як трымаў за штрыфлi Вiнцэнтага, так нясе яго перад сабою i з размаху кiдае аб дрэва.
- Гык! - абазваўся адно Вiнцэнты i ўткнуўся плечуком у снег, шапка з галавы яго з'ехала, i галава лягла на яе.
Бушмар па-вар'яцку глянуў на Вiнцэнтага i, усё таксама не спяшаючы, сеў на воз i свiснуў над стаеннiкам пугаю.
IХ
Бушмара ўзяў одум тады, калi ён ужо ўз'ехаў на свой двор. Тут ён затрапятаўся. 'Забiў цi так адно прыглушыў, але гатова пачацца ўсё як пасля таго райвыканкомаўца'. I як нi находзiла цяпер на яго часта абыякавасць да ўсяго, у гэтую вострую хвiлiну ён мацней, як заўсёды, цяпер пачуў прынаднасць i водыр гэтага сiняга снегу, i гэтага дубовага шуму, i смольнага паху з зiмовага лесу.
Бушмар кiнуўся да стайнi, выпраг каня i вымасцiў вазок у далёкую дарогу. З вялiкай нецярплiвасцю чакаў ён вечара. Быў сам не свой, выбягаў з хаты глядзець, цi не меркне над лясамi дзень, колькi разоў падсыпаў каню перад дарогаю аўса...
- Я паеду да брата, - сказаў ён Галене.
- Чаго гэтак раптоўна?
- З'еду на нейкi час.
- Чаго? - устрывожылася яна.
- Трэба мне з'ехаць адсюль.
Яна застыла перад iм у маўклiвым чаканнi.
- Я цi не забiў гэта адно Вiнцэнтага.
- Калi?
- От цяпер.
- Дзе?!
- Ай!
Ён адмахнуўся ад яе рукою, як ад якой назолы, сярдзiта пранiзаў яе зiркам.
- Ты заўсёды сам сабе бяды наробiш. Сам заўсёды няшчасце на сваю галаву...
- Маўчы! - грукнуў ён страшным голасам. - Праз цябе гэта ўсё!
- Праз мяне?!
- А праз каго ж! Ты мне калi прызналася, што ён даходжваў сюды цi прысылаў свайго сына? Што тут насупроць мяне ўсё падстройвалася...
Галена стаяла белая як палатно.
- Калi ты мне прызналася, што ён цябе падгаворваў кiнуць мяне! Адразу не сказала, як я толькi прыйшоў, а ў паўзiмы прызналася!..
- Не было ў чым мне прызнавацца.
- Мусiбыць жа было, калi не прызнавалася, калi адразу не гаварыла!
- Як жа я магла гаварыць тады пра такiя рэчы, калi ты якiм быў тады, у той першы вечар?
- Маўчы, у маёй галаве цяпер увесь свет пераварочваецца. Мяне за сэрца смокча. Маўчы, калi хочаш, бо зараз i цябе заб'ю!
- Мяне? Завошта?!
- За ўсё!
- Нашто ты кiдаешся гэтакiмi словамi?
- Ай!
Ён страсянуў рукамi i выбег з хаты, пасля вярнуўся яшчэ, падбег да калыскi, паглядзеў на сына. I адтуль iрвануўся зараз жа, як бы ён зрабiў якi нядобры гэта ўчынак.
Сiнеў вечар. Бушмар запрагаў каня. Галена на ганку плакала. Бушмар не бачыў гэтага. Ён шпарка пагнаў каня ў дарогу. За лесам, дзе павiнен быў ляжаць забiты Вiнцэнты, Бушмар пусцiў каня паволi. Ён азiрнуўся. Нiкога нiдзе не было вiдаць. Змрок гусцiўся ў кустах i пад дрэвамi. Ён звярнуў пад тое месца i ўгледзеўся. Вiнцэнтага не было. Дзiўны след, цэлая дарога раўчуком цяглася напрамiк цераз поле да сцежкi ў вёску.
- Жывы, - мармынуў Бушмар, - папоўз дадому.
Яму не стала ад гэтага нi цяжэй, нi лягчэй, але ён пасмялеў. Сцёбнуў каня i памчаўся цераз вёску. У Вiнцэнтавай хаце, як i ва ўсiх, не было нi вялiкага святла, нi руху.
- Каб памёр, дык варушылiся б каля яго, - сказаў пад нос сабе Бушмар i прамчаўся вёскаю. Галас дагнаў яго ў чыстым полi. Ён прагнаў сабаку дадому. Каня гнаў так, як бы пагоня насцiгала яго.
Х
Вiнцэнты ачомаўся надвечар. Снегавы холад абудзiў яго. Вельмi балеў левы бок i плячо. Нават зварухнуцца было цяжка. Ён папробаваў крычаць, але не мог. Замест голасу было штосьцi нялюдскае, немагушчае. Ён ляжаў гэтак i калацiўся ад холаду. Разам з тым гарачка туманiла галаву i ламала каленi. Разгаты дуб упiраўся над iм у неба. Вецер не даваў спакою. Вiнцэнты зноў пачаў трацiць прытомнасць, але востры струменьчык думкi на момант устрасянуў яго. Ён зрабiў нечалавечы рух балючым целам i сяк-так перакiнуўся на другi бок, пасля лёг на жывот. Грудзi ўехалi ў цяжкi снег. Уткнуўся ў яго i твар. Цяпер стала яшчэ горш. Ён так пабыў, пакуль адсопся i папробаваў паўзцi. Ногi былi здаровыя, ён iмi ўпiраўся ў снег i гэтак патроху браўся наперад. Так выкiроўвацца пачаў на сцежку, а там ужо шукалi яго.
Тым часам каля сцежкi ён зусiм страцiў сiлы i прытомнасць. Як бралi яго пасля на санi, яму здавалася, што гэта Бушмар, дробны паўпанак, саджае яго ў свой фаэтон, а ён не хоча лезцi: 'Я яго нiколi ля касцёла за локаць не трымаю, у яго нават свайго лёкая няма. I не гонар мне ездзiць у яго фаятоне, ды яшчэ разам з iм'. У хвiлiны прасвятлення думкi ён шаптаў:
- Гэта ён, гэта ён.
- Хто i што? - пыталi ў яго.
- Ён, ён, - шаптаў ён i не мог сказаць - 'Бушмар'.
Дома ён упаў у вялiкую гарачку. I ўсё сухiмi губамi шаптаў, крывячыся ад болю:
- Вяльможны пане, не турбуйцеся. Калi вяльможная ласка...
Аж сыну яго i нявестцы было прыкра.
Тады былi месячныя ночы. Суседзi выйшлi на тое месца - гаварылi, што навокал санных i пешых слядоў шмат. Убачылi, што праўда. I здагадвацца тады ж пачалi - след павёў якраз у Бушмараву дарогу. Але за якую крыўду Бушмар мог абязвечыць гэтак старога Вiнцэнтага? Прычына нiкому нават i на думку не магла ўзбрысцi.
Цiхая была зiма. Сляды там на снезе засталiся нядоўга.
Доўга Бушмараў след чуў на сабе i Вiнцэнты. Не спадзявалiся нават, што ён выжыве. Страшна стала хрыпець у яго ў грудзях, але стары быў жывучы, як кот. Пад вясну сяк-так узвалакацца пачаў на ногi.
- Бушмар? - запытаў раз быў сын, калi бацька весялей глядзець пачаў на свет.
- Але.
- За тое?
- За тое самае.
I мiж iмi стала маўклiвая згода, абодва думалi, як адпомсцiцца i каб людзi не ведалi, з чаго ўсё пачалося. Стары патроху дужэў. Сонечнымi днямi, пад вясну, вывалакацца пачаў ён на двор. Ён бачыў i чуў навокал
