рух з'iначвання свету, але ён спачатку не думаў нi пра што - дзякаваў Бога, што сяк-так выскрабся ад хваробы. Пасля ж, калi пачуў у сябе больш сiлы, ранейшая злосць пачала варочацца да яго. Ён хадзiў, як атручаны.
Ён усё прапыткоўваў па людзях, дзе што чуваць на свеце, цi не гавораць дзе пра што добрае, цi не iдуць адкуль навiны. Ён цiкавiцца пачаў кожным новым чалавекам, але з сваiмi, тутэйшымi людзьмi, не лiшне трымаўся блiзка. Дрэнна чуў ён сябе тут. Брыдкая была тая зiма!
Ён прыслухоўваўся i прыглядаўся, што робiць i дзе паварочваецца Бушмар. I чуў тут прыемныя навiны. Бушмар, казалi, бунтуецца. Хтосьцi недзе чуў, як ён гразiў некаму, нiбыта гаварыў, што жывым у рукi не дасца, што страсяне ўсю акругу i вялiкi след па сабе пакiне...
Дакладна гэтага нiхто не сцвярджаў, але гаворкi былi. I гэта хоць трохi ды цешыла Вiнцэнтага. Ён гэтым толькi i жыў цяпер. Брыдкая была зiма. Нудна было на свеце.
Пра Бушмараў хутар Вiнцэнты больш не думаў. Сама думка гэтая аж сцепала яго.
Так жыў ён i пакрысе ачуньваў. Усё iшло паволi, цягнулася гэтак марудна!
ХI
Бушмар усё больш пачынаў нядобра пачуваць сябе пад зiркам Галенiных вачэй. Зiрк гэты пакрысе ператварацца стаў з па-жаноцку хiтрага, гуллiвага ў цвёрды i нават жорсткi. Яна як бы загадвала яму гэтым зiркам. Ён нi то што баяцца пачынаў яе, а чуў у Галене штосьцi яе ўласнае, што нiколi не страцiцца ў яе, нiколi не падначалiцца пад чужое.
Яна часта падносiла яму сына:
- На, паглядзi. Бачыш, у яго бровы такiя, як у цябе, робяцца.
- Але, - гаварыў ён, дакранаючыся пальцамi да незарослага цемя дзiцяцi.
Ён сам пачынаў чуць, як цяжка разбурыць той холад, якi з'явiўся мiж iмi з таго самага першага вечара, калi вярнуўся ён з астрога, i з таго другога вечара, калi ён, абязвечыўшы Вiнцэнтага, уцякаў да брата. Пасля гэтага вырасла вельмi; калi ён вярнуўся праз тыдзень ад брата, яна сказала яму:
- Ну, заб'еш ты мяне цi не?
Ён маўчаў.
- Скажы.
- Нашто табе гэта?
- Хачу ведаць. Калi гэта ты праўду тады казаў, дык я не буду чакаць, а забяру дзiця i пайду.
- Ты, мусiць, хочаш давесцi мяне да гэтага, калi ўспамiнаеш наўмысля, што я калi сказаў.
Ён ведаў, што яна гэта здзекуецца з яго, помсцiць за яго неабдуманае слова. Бачыў, што яна нiдзе ў крыўду не дасца, што яна нават за слова дараваць не хоча. I гэта рабiла яе дзеля яго больш, як калi, прынаднай, але ж больш, як калi, i далёкай. Прыкрасць да ўсяго вырастала ў яго. I горш за ўсё было тое, што ён цяпер пачынаў думаць, прынамсi, несвядомае з'яўлялася iмкненне дзесьцi ў iстоце дазнацца, дзе пачатак гэтай варожасцi мiж iм i Галенаю. Варожасцi, якая за кароткi час апрыкрыла iм абодвум, але ж i пазбыцца якой было нельга, але пачаткi думак гэтых прападалi, ледзьве з'явiўшыся.
Былi ў iх i лепшыя хвiлiны. Часамi, пасля даўжэзнай маўчанкi, яны пачыналi гаварыць пра што-небудзь не вельмi важнае i цiкавае для iх цяпер абаiх. Раз, напрыклад, яна сказала:
- Мусiць, шчэпы ў садзе павымярзалi, нiхто не абгледзеў iх на зiму.
- Не да гэтага было, - буркнуў ён, але чамусьцi ўзняў на яе вочы.
Мусiць, штосьцi было ў голасе яе цяпер, што нагадала ранейшы час iх, калi яшчэ ён толькi паглядаў з акна, цi не доўга бавяцца каля хаты хлопцы, а яна хвалявала яго бляскам вачэй.
I яны цяпер пачалi гаварыць пра ўсялякую драбязу, маючы асалоду не з гаворкi гэтай, а з нейкай згоды мiж iмi, але гэта сапраўды была толькi згода. Больш за ёю нiчога не было. Так гэта i праходзiла, як з'яўлялася. Без следу i карысцi.
Затое часамi Бушмару было абыякава ўсё - i халоднасць жонкi, i нелады навокал яго. Хоць з гэтага ўсё нараджалася, але засланяла сабою першапрычыну i само вырастала ў iм i поўнiла сабою ўсё. Гэта часта было, i заўсёды тады, калi Бушмар пакiдаў за сабою ўсё i быў адзiн. Апошнi раз гэта было перад самым канцом зiмы, i той раз яно скончыла ўсё ранейшае.
Зiма тады канчалася рана. Яшчэ ў канцы лютага збiралася пад снегам вада, i дарогi пачалi прападаць. Бушмар надвечар прыехаў ад брата. Страшна змарыў, аж да пены, свайго стаеннiка. Сам прамок на iмгле i быў злосны. Гнаў каня па прабоiнах i замакрэлых ухабах i нiкому не з'язджаў з дарогi (гэта i заўсёды меў ён сабе прывычку гэтую). Дома якраз iскра папала ў порах:
- Нашто ты гэтак каня морыш, улегцы едучы? - сказала Галена.
- Што табе да каня. Маўчала б!
- Чаму маўчала б?
- Таму што... К д'яблу!
Увайшоўшы ў хату, ён заўважыў, што Галена кудысьцi збiраецца. Ён моўчкi глядзеў, што з гэтага будзе. Яна раптам пакiнула свае зборы i лягла спаць.
- Ага, - загаманiў ён, дзiка i ўрачыста смеючыся, - пастрашыла. Ну што, пастрашыла?
- Слухай, - абазвалася яна, - я цябе не страшыла i страшыць не думаю. Дый не такi ты чалавек, каб цябе можна было чым устрашыць. Да цябе нiякi страх не прыстане... Ты сам бачыш, што - якая гэта наша жытка! Гэта каб увесь век у гэтакiм пекле жыць? Лепш мне пайсцi адсюль. Я даўно гаварыла пра гэта з людзьмi. I з Амiляю гаварыла, i шмат з кiм там гаварыла. Туды я пайду.
- Дык ты ўжо гаварыла?! Даўно ўжо думала пра гэта?! У маёй хаце ўсё гэта робiцца, а я нiчога не ведаю!..
Ён крычаў i тупаў нагамi.
Ён пераспаў тую ноч у кухнi на лаве, а ранiцою знiк з хаты, каб не бачыць, нiчога не чуць. Ён стаяў на ўзлеску, адзiн, пануры постаццю, але не пануры тварам цяпер. Як звер, якому дзесьцi здалёк запахла воля. Ноздры яго раздзьмулiся, бровы ссунулiся, i з-пад iх вочы свiдравалi ветравую далячынь. Высокая, чуць сутулая постаць яго доўга ўзвышалася на ўзлеску.
Там, на сонцы, снег пасыходзiў, i леташняя трава зелянiла свае вяршкi. Адзiн кусцiк яе, малады, веснавы, бялявы, папаў пад Бушмараў бот. Падкаваная набойка глыбока ўвагнала яго ў зямлю.
Пакуль не вярнуўся, Бушмар не думаў, зусiм забыўся на сваю хату i Галену з сынам.
У тую ж ноч Вiнцэнты, адхаяны сынавым доглядам, падпалiў Бушмарава гумно. Ноч была без ветру, i гумно згарэла цiха, як свечка. У iм згарэла шмат Бушмаравага набытку.
Тым часам Вiнцэнтаму падпалiць гумно не было лёгка. Ён колькi разоў варочаўся з паўдарогi, ад страху, пасля зноў iшоў. Ён цягаўся ўночы доўга, плюхаўся па мокрым снезе, правальваўся па каленi ў ваду, падыходзячы да гумна паплавамi. Нарэшце, калi прытулiўся за гуменным вуглом, пачаў шпарка жагнацца. Ткнуўшы агонь пад навiслую нiзка страху, ён з усiх сiл кiнуўся наўцёкi. Колькi разоў правалiўся па дарозе i ўвесь вымак у ледзяной вадзе да апошняй нiткi. Дадому ён не пайшоў проста дарогаю, а даў кругу паўз лес, каб не папасцiся на людскiя вочы - на пажар зараз жа пачалi бегчы. Тут ён iрваўся, каб падпалiць Андрэеву хату, але рух людзей па дарозе перашкодзiў яму. Змучаны i змочаны, дапаў Вiнцэнты да хаты, палез на печ, укрыўся кажухом i хваравiта задрамаў. Назаўтра прачнуўся ён у гарачцы, прахварэў нешта з тыдзень i сканаў.
Бушмар жа наказаў брату, каб той прыехаў. Брат вохкаў i бедаваў, але не так па тым, што ўцякла Галена, як па тым, што згарэла гумно.
Раздзел трэцi
I
Свет быў шырокi i вольны. У дзiцячым сэрцы нараджалася, расло i жыло захапленне iм. Кожны перажыты дзень даваў большае ўсё ўведванне свету. Так раслi два браты.
Часамi старыя жанчыны, бабулi калгасаўцаў, кiвалi галовамi, пускалi нават, калi-нiкалi, слязу, божкаючы:
- Ай-ай, за жывым бацькам, бацькi не ведаюць. От пайшлося iм як небаракам.
Амiля тады не перапускала:
- А на чорта iм гэтакi бацька!
Галена ж, тая адно падмiргне тады слязлiвай старой:
- А яны ж гэта i нарадзiлiся без бацькi.
- Без бацькi? А-ёй!
- Але. От надумалiся ды i нарадзiлiся.
I тады да Амiлi:
- Ну што iм канечне растлумачваць! Ты гавары таму, хто ўразумее тваю гаворку.
