яны будуць разам iзь Верай, што-б там ня было. I якое ўва ўсiм гэтым вар'яцтва, шаленства, як здалося было адразу?
I Юрка супакоiўся канчальна на цьвёрдай, непахiснай пастанове: сяньня ён пакiне i гэтую эскадрыльлю, i Вiктара з Валiкам, i 'Макрыцу', i ўсю гэтую 'доблесную, непераможную'. I назаўсёды. З парашутам - далоў, у 'каханы горад', дадому, хоць i няма яго ў бяспрытульнага Юркi, але - да Веры... Дык рыхтавацца, бо старт - нязвычайны будзе старт...
Ды вось адразу - першая 'закавыка': як-жа зь iм, iз гэтым штурманам-радыстым Гадэнкам? Бо, дазволiўшы на ўтварэньне 'сяброўска-зямляцкага', ледзь не нацыянальна-беларускага зьвязу, пабаялiся-ж пакiнуць яго чыста такiм, дадаўшы, на ўсякi выпадак, штурманамi чужых. Што праўда, сваiх i ня было пад рукамi.
Добра, хоць цяпер гэтага Гадэнкi тут, у палатцы, няма...
- Трэба пачысьцiць рэвольвэр, - iзноў праказаў уголас Юрка. Ён ня любiў свайго штурмана й без таго. Не падабалася яму навет i тое, што прозьвiшча ў гэтага палтаўца - гатовая мянушка, перарабляць ня трэба. I здавалася, што штурман добра й апраўдвае гэнае прозьвiшча-мянушку. Усюды, гад, мяшаецца, крытыкуе, устаўляе свае тры грошы, а сам - доўбня-доўбняю. Падазравалася навет, што ён сочыць Юрку, ды цi ня зь Вiктаравага даручэньня - 'сачком' у 'сачкома'... Дык гаду хай i будзе гадава... Нi здагадацца, нi зварухнуцца ня ўхопiць - гэткi цяльпук...
Толькi - не: пакуль яго няма, трэба перш iз вопраткай якi парадак даць ня будзеш-жа там франтаваць у гэтым 'сакалiным', сваё цывiльнае трэба паднiз, каб гэта пасьля - ськiнуў i пайшоў сабе...
Юрка борзьдзенька распрануўся, дастаў з куфэрка свой адзiны й сьвяточны дагэтуль, людзкi, як называў ён, цывiльны гарнiтур. Так, цяпер на гэта адразу - камбiнэзон... I анi ня знаць толькi што мо зараньня яшчэ гэтак выстраiўся... Ды хто там спасьцеражэ, i што ў гэтым нязвычайнага? Ага, вось i грошы тут добра, што не распусьцiў. Хоць, зрэшты, ня было й на што. Плацяць, што праўда, добра - за добрую й рызыку, толькi цяпер - навет паўлiтра ня купiш звыш таго што 'ў прафэсii' 'для запраўкi' належыць... Ага, i гэтага рэшткi трэба 'зьнiшчыць', 'каб i люлька не дасталася ўражаму ляху'... Але пасьля лепш, перад самым адлётам, якраз - для настрою... А грошы - прыдадуцца, пэўна прыдадуцца...
I Юрка ўзяўся чысьцiць сваю зброю, якая мелася сяньня выканаць ня зусiм прыемную ўсё-ж рэч, але бяз гэтага ня выйдзе нiчога... Не, ужо каго-каго, а Гадэнкi не шкадаваць... Ня йдзе вось - хай адгуляе сваё апошняе на гэтым сьвеце, i - марш...
Няўзнак, сам сабою накруцiўся той матыў, якi нядаўна гундосiў iм Жарабцоў. Добрая мэлёдыя, хоць ужо й цяпер для Юркi яна павiнна быць 'iхнаю', але ўсёдна - добрая. Упраўляючыся з рэвальвэрам, Юрка сьцiху насьпёўваў сам сабе тое:
Каханы горад сябру усьмiхнецца,
Знаёмы дом, зялёны сад i той пагляд...
Апошняя думка спынiла яго яшчэ на мамэнт: хiба гэта ён - адзiны з трох найразумнейшы, што ягоную галаву наведала раптам такая генiяльная iдэя? Што, калi й з гэных двух каторы падобна разважыў i - наважыў? Вiктар - дык напэўна не: ён нiзашта ня кiне свае, так блiзскучае, кар'еры тут, ардэноў, якiя ўжо перад iм маячаць... Быў-жа ўжо апынiўся на тым баку, i зь Вераю бачыўся навет - назад усё-ж прыгнала. Але - Валiк? Бедны Валiк, якую 'сьвiньню' падлажыў яму сяньня гэты сьмярдзюх. Аднак, бадай, мае рацыю: Верын дом сяньня будзе ў поўнай бясьпецы, гэтага 'Сьнягурачка' дапiлнуе, як свайго вока. А дадумацца да такой iдэi, як у Юркi, ды адважыцца пагатоў - цi-ж стане на гэта 'авечкi'?
I зноў, супакойваючы й абнадзейваючы, выплыла слаўная, задушэўная мэлёдыя на тых самых словах:
Знаёмы дом, зялёны сад
I той пагляд...
V
Валiк ляжаў нярухома на сваiм паходным ложку, уталопiўшыся ў вадзiн пункт перад сабою распаленымi вачыма. Гэтым пунктам выпадкам сталася маленькая, акуратненькая кругленькая дзiрачка ў палатне палаткi, прабiтая куляю. Празь яе вiдаць было чыстае, ужо цёмна-сiняе неба. Дзiрачку нядаўна зрабiў Юрка, як быў у Валiка ў палатцы i, п'яному, заманулася яму застрэлiць iз рэвальвэра муху, што сядзела была на тым месцы. 'Куля прабiла маленькае вакенца ў неба', падумалася, прыгадаўшы гэта, Валiку. Але гэтая думка ня спынiла на сабе тымчасам ягонае ўвагi, склiзгануўшы й зьнiкшы, як i ўсе iншыя, ды варочаючы ўсё назад да таго аднаго - што за подласьць зрабiў яму Вiктар, i што наагул будзе сяньня, за гадзiну-другую, зараз во... Гэта мучыла й пякло, i кавалачак неба ня мог анi супакоiць, анi ўцiхамiрыць сваёй чыстаю сiняй. Можа замалы быў ён на гэта. I Валiк, хоць увесь час глядзеў на яго, не заўсёды й бачыў, апанаваны цяпер сваёй нявымоўнай пакутаю.
...А гэтая скацiна, Жарабцоў, iржэ й лезе з агiдным сваiм лапаньнем. Можа й праўда, такому - i на свой родны горад, як любяць яны казаць - 'напляваць', i ўсёроўна, што 'напляваць' - сыпаць у яго бомбы, сеючы пажары, руiны, сьмерць. Можа ў iх ува ўсiх i праўда няма Бацькаўшчыны, цi бо ёсьць, але толькi 'сацыялiстычная', i зьнiкае тады, як воляю лёсу стаецца 'абшарамi', хоць i 'часова', але 'акупаванымi ворагам'. Ды што там - пэўна-ж, на Валiкавай Бацькаўшчыне ўсiм iм няма бацькаўшчыны, ня можа быць дый быць не павiнна.
А Вiктар, Юрка? Вiктар - зусiм такi, як усе яны, мо яшчэ й больш, а ў подласьцi - дык пэўна. Юрка-ж iз школы знаны сваёй 'нязвычайнай лёгкасьцяй у думках'. Будзе сабе бястурботна раськiдваць направа й налева, абы куды, Галушка - галушкi... Не, ня сьмешна. Яму, Валiку, аднаму балiць гэта i за сябе, i за iх, i за...
...А песьня гэная - якi зьдзек, хоць-бы сабе й не Жарабцоў сьпяваў. Што за чортава, пякельная гiронiя:
Каханы горад можа спаць спакойна
I роiць сны, i зелянець сярод вясны...
Хай-жа паспрабуе заснуць спакойна сяньня, хай паспрабуе сьнiць i зелянець, калi прылятуць адудзячыцца яму за ўсё родныя сыны, гадунцы, пястуны...
Каханы горад сябру усьмiхнецца...
Усьмiхнецца - вышчарбамi руiнаў, дымам пажараў...
Знаёмы дом, зялёны сад i той пагляд...
А тады-ж, як праводзiлi iх у школу, у Веры, сьпявалi ўсе гэта за патэфонам, i не спасьцерагалася гэнага нiчога, i так хораша, слаўна ўсё было тады...
I навошта, навошта было ляцець у гэтае 'лятунства'? Нiколi-ж, нiколi не ляжала да яго душа, нi да вайны... Нат малым ня любiў гуляць 'у вайну', 'у салдаты'...
Перш думаў - для яе, Веры. А тады, на праводзiнах, як апынiлiся нек зь ёй удваiх у садку ('зялёны сад'...), - сказала яму як-бы з дакорам: 'А ты, Валiк, ты-ж чаго? Ты-ж мастак, i гэта-ж - не для цябе зусiм'... I насьмелiўся (пэўна, пачырванеў, ды цёмна было, ня вiдаць), i пачаў: 'А ты-ж сама казала калiсь'... - 'Бедненькi, дурненькi! I ты таксама ўзяў за праўду?' I палажыла яму руку на плячо. - 'Ды дармо цяпер, запозна... Iдзi, Валiк... Трэба быць i такiм, трэба будзе й такiх'... I раптам - пацалавала моцна-моцна ў вусны... Аж цяпер, як успомнiць, узгараецца ўсё ад таго адзiнага, першага й апошняга - але, хiба й апошняга - пацалунку. А тады - ачмурэў зусiм, i як да прытомнасьцi зноў дайшоў - яна ўжо зьнiкла... Так праводзiла яго. Толькi яго аднаго, цi й тых таксама, кажнага мо паасобку? Загадка, заўсёды была й засталася загадкай яна, гэтая Вера...
Валiк устаў з ложка, адамкнуў свой куфэрак i дастаў, руплiва загорнуты ў тонкую паперу, аркушок, выдзерты калiсь iз 'сшытка на маляваньне', на якiм яна. Сам маляваў алоўкам на лекцыях, i выйшла - як улiтая ўся, нездарма-ж быў Валiк - першы ў клясе мастак, i мастаком лятуцеў стацца, пакуль тыя словы... Руплiва, рыска па рысцы, наносiў на паперу тады, хаваючыся ад iншых - i ад настаўнiкаў, i ад сяброў. А яна спасьцерагла нешта й прыслала пiсульку: 'Я-ж можа не абраз, што ўсё так узiраешся ў мяне'... Бо й праўда - глядзеў, ўсё глядзеў... Папрасiў прабачэньня, падзiцячаму дакляраваў, што 'болей ня будзе'... Дый усё, бадай што, было ўжо гатова, i цяпер - глядзiць на яго жывая!..
...I той пагляд...
Пагляд шэрых вачэй, пiльны, пранiклы, i разам iз тым - жывы, зь iскрачкамi, агенчыкамi дзесь у глыбi. I пагляд - загадка... Пасярод галавы прадзел, ад яго iмкнуцца цёмна-русыя валасы ў дзьве даўгiя касы за плячыма. I вусны - тыя вусны... Раз - толькi раз - апалiлi яго, i тое - мо сьнiлася хiба... А як усьмiхнецца - агенчыкi ў вачох выб'юцца, выкрасяцца наўзьверх, i за вуснамi - буйныя, белыя зубы-пэрлы, i на шчоках - дзьве ямiнкi, тут... 'I той пагляд', i той пагляд... Хай-бы сказаў цяпер, наўчыў, што рабiць, што рабiць? Не, маўчыць i пагляд, i пагляд - усё тая-ж загадка, той-жа сфiнкс, 'Джыякондава загадка'...
Валiк схаваў партрэт свайго рысунку за ўлоньне - мусiць быць сягоньня зь iм - кiнуўся нiцма на ложак, на яго... Што рабiць, што рабiць? Хацелася плакаць, наўзрыг, заходзiцца ад плачу... Ды сьлёзаў ня было, хоць, здаецца, так нядаўна яшчэ плакаў употай ад iншых... А цяпер - ужо сталасьць, i сьлёзаў няма, i далёка маленства адзадзя... А й сталасьцi тэй - таксама няма, каб стала разважыць, няма, як i дзiцячых сьлёзаў...
