такiх ды 'ўмеў гаварыць' зь iмi. Дык неўзабаве даведаўся ўсё: i што малыя жывуць тут, у лесе, як i бацькi iхныя там, далей, у зямлянкiх, i што на сяле не даюць жыць цяпер 'Юзiкавы хлопцы' партызаны, i што такая цяпер вайна - цi выжыве чалавек... Пахвалiлiся хлопцы, што чулi, як сяньня 'савет даваў на горад - усё гух ды гух', цьвердзiлi, што было навет чуваць, як Юрка спушчаўся з парашутам: 'Высака iшоў самалёт, а пасьля так - ш-ш-ш...'. Але нек далi Юрку веры, цi прынамся ўдалi, што вераць, быццам ён нiчога супольнага нi зь 'Юзiкавымi', нi з 'саветам' ня мае, i навет Мечык больш не даходзiў нiчога. Высьвятлiлася з гаворкi й дарога на горад была яна знаёмая, i зусiм недалёка - якраз, як меркаваў сам, пакiдаючы самалёт.
Паступова гаворка вычарпалася. Скурылi яшчэ па папяросiне. Малых браў сон, i навет Мечык скруцiўся ў клубок плячыма да вогнiшча, а галавою - ледзь ня ў самы жар, ды сьцiшыўся. Юрка глядзеў на малых, апанаваны раптам успамiнамi свайго собскага бяспрытульнага маленства... 'Пуга, торбачка, гразь па калены, адпачынак на балоце, ля вагня...' - успомнiлiся нейкiя, цi то чытаныя, цi то навет вучаныя напамяць некалi радкi. Разьбiраў i яго сон, але погляд, кiнуты на вяршалiны дрэваў, казаў, што ўжо пачынае залачэць. Юрка цiхенька, каб не пабудзiць малых, устаў. Тыя спалi моцна-салодка й не паварушылiся, хоць, здаецца, адно Мечыкава вока адплюшчылася, прапушчаючы яго. Юрка агледзеў яшчэ раз гэты маленькi камячок, у зiмовай аблавухай шапцы, даўгiм, да пятаў, пад пахамi разлупленым кажушку, у страшэнна вялiкiх, бацькавых, мусiць, валёнках iмi й тупаў тады, як мядзьведзь, па лесе...
Крыху адыйшоўшыся, Юрка ськiнуў свой камбiнэзон i схаваў яго тут-жа пад кустом, стаўшыся зусiм 'цывiльным кавалерчыкам', як прызнаў ён, агледзеўшы сябе. Азiрнуўся апошнi раз на вогнiшча. Яно ўжо бадай даходзiла. 'Пуга, торбачка, гразь па калены'... - выплыла зноў... Пуга - а пасьвiць няма чаго, усё спасьвiлi i Юзiкавы, i Адолевы-нядолевы... Хiба, што на пасту выганяй тую сваю нядолю... А з торбачкай, з торбай - пойдуць мо заўтра... Ды што там заўтра. Сяньня, цяпер... Дый Юрку - таксама цяпер - годзе, пара i ў дарогу, ня час на разважаньнi... Бывай, Мечык, бывайце, лясныя хлапчаняты...
Адыйшоўшыся ад цяпла й без камбiнэзону, праймала золь досьвiткаў. Юрка засягаў шпарчэй у iхнай сiвой iмгле.
IX
Пачыналiся ўжо добра знаёмыя мясьцiны. Вось Папоў лес, хадзiў сюды цi раз у грыбы, у ягады, проста так, пасьлей - на маёўкi. Блiзка ўжо, блiзка зусiм ён, каханы горад, зараз во 'сябру усьмiхнецца знаёмы дом'... Што нi ступнi, то вiднела ўсё больш, i здавалася - ня толькi ў лесе, а i ў душы, i ўжо шчабяталi й пералiвалiся й там ранiшнiя галасы абуджэньня, што даўно ўзьняў навакол шумлiвы птўшыны народ. Слаўна, лёгка было й бяз думак, не хацелася думаць навет аб тым, куды йшоў, што й як будзе. Так-жа й лепш - неспадзеўкi i самому, i там...
Перад самым канцом лесу Юрка мусiў прыстояць. Зьлева, паўз дарогу зусiм, за невялiчкай палянкай, на ладным кавалку - як-бы прайшлася вялiкая навальнiца. Выкарчаваныя, пашчапаныя дрэвы, некаторыя абсмаленыя, вывернутыя кучы чорнае балотнае зямлi над ямiнамi-'лейкамi', адна пры аднэй, з гэтага ўскраю - курыць яшчэ нешта на зямлi. Вось яно - цi не ўчарайшае пачынаецца ўжо гэтта? Чакай, гэта-ж якраз пры Валiкавым раёне. Хiба, не пазнаўшы, куды, гацiў i гацiў у лес i ў балота? А мо ад страху, каб ня ўрэзаць у 'знаёмы дом'? Але-ж, вiдаць, меў рацыю Вiктар у сваiх меркаваньнях, i Веру ўчора нiчога не патурбавала.
Юрка рушыў далей, але раптам агарнуў яго нейкi непакой, незьясьнёны, незразумелы - i адкуль, i чаго. Не, гэта не перад блiзкой сустрэчай - нешта як-бы зноў абарвалася ў сярэдзiне, як учора, калi Гадэнку... Бр-р, аж здрыганула. Не, ня трэба нiчога таго, наперад, думкi, i хада - наперад!
Але непакой ня зьнiкаў, а ўзростаў усё больш, чым больш наблiжаўся горад. У ранейшым сваiм жыцьцi, бяспрытульным, але й бястурботным тады i пасьля, што й выпрацавала такi характар, Юрка нiколi ня знаў нiякiх, як гэта завуць, прадчуваньняў. I цяпер яму i ўдум ня прыйшло расцанiць так гэты свой раптоўны, незьясьнёны такi непакой. Ды, як пачаўся самы горад, аблягала як быццам i гэта памалу.
Каханы горад! Вось ён, ён яшчэ 'сьпiць спакойна', не прачынаўся яшчэ. Хiба з учарайшага, перанэрваваўшыся, змогшыся ад перажываньняў, адпачывае даўжэй, як звычайна. Праўда, сьлядоў iхнае ўчарайшае 'дэманстрацыi' яшчэ ня вiдаць. Мусiць-ткi Валiк i праўда пашкадаваў ды вытрас усё на бедны той Папоў лес. I добра зрабiў!
Зараз за павароткай - Слабодка, i Верына вулiца. I зноў ажыў той, нядаўна аблеглы, непакой, ужо - напэўна, ад таго, што вось-вось...
Але за павароткай Юрка мусiў спынiцца. Толькi пара дамоў стаяла яшчэ спачатку, а далей - скрозь гола з абодвух бакоў, камiны й печы - рэшткi былых тутэйшых будынкаў. Але, на тым рагу быў i ён, 'знаёмы дом' - i там нiчога цяпер ня вiдаць. Скрозь - адна выгара...
Юрка стаяў, i здалося яму, што толькi ўжо й застаецца адно - стаяць тут, стаяць так, бо йсьцi ўжо - куды... Вось яно й абарвалася... Няўжо гэта Валiк так неспадзявана зрабiў зусiм наадварот? Не, ды гэта-ж - не з учарайшага каля камiноў нарасла ладная ўжо трава, вунь - каноплi хiстаюцца навет. Гэта тады яшчэ, як бушавала навала вайны тут, iмкнучы шалёна на ўсход, i зыходзiлiся, хапалiся ўзагрудкi дзьве сьценкi поламя - з захаду й з усходу. Ён ня бачыў гэтага йшчэ - вось як яно выглядае...
Памалу, маласлухмянымi нек раптам нагамi, сунуўся мёртваю вулiцай Юрка. Тут. Ад 'знаёмага дому' - толькi пабяляныя калiсьцi, цяпер закураныя над дзiрамi вокнаў, сьценкi сутарэньня - драўляны верх, дзе жыла яна, пайшоў, значыцца, з дымам... 'Пайшоў у расход' i 'зялёны сад' - вунь толькi нiзка, ля самае зямлi, адпiлаваныя пянчукi - вiдаць, недагарэлыя, абвугленыя яблыны й iгрушы людзi папiлавалi сабе на дровы...
Юрка падыйшоў блiжэй да рэштак сутарэньня. Ага! Моцна затыхала сэрца. Яна ёсьць, ёсьць! 'Эўрыка'! На пабеле - вугальлем, вялiкiмi, друкаванымi лiтарамi, крыху ўжо змытымi дажджом, з абцёкамi - напiс: 'Галiчы й Рынейскiя - Падгайная 21-1'. I Рынейскiя! Так, значыць ёсьць, i жывуць там, на Падгайнай - Юрка добра памятае гэную вулiцу - там-жа жыў хлопец зь iхнае клясы, Юшка Кiпець, на мянушку 'Качка', дурнаваты крыху. Значыцца, дзесьцi там - а тут пакiнулi адрыс, як будзе шукаць хто, i вось яму, Юрку, прыдалося якраз. Гура, вiват, баржджэй туды!
Ён iмчаў пад нясьцiханае ад таго мамэнту тыханьне сэрца, якое цяпер, ад бягнi, як ня выскоквала з грудзей. Навет бачыў зусiм блага ад поту, што залiваў вочы. Дарогу знаходзiў больш наманы, самi ногi несьлi. Дый бачачы добра, пазнаць усё адразу было-б цяжкавата - гэтак зыначыла тут вайна родны горад. Траплялiся ўжо й сьляды сьвежыя, учарайшыя: вунь, на пагарэлiшчы, што яшчэ курыць, поркаюцца ўдваiх стары й старая - шукаюць, мусiць, нешта, чаго не ўхапiлi ўчора, пры раптоўнай такой навале, уратаваць. Вось i любая, родная школа - але-ж, Вiктар датрымаў абяцанку: руiны... Iх усё-ж вартуе нямецкi жаўнер - Юрка нек iнстынктыўна перайшоў на другi бок... Усе гэтыя абразкi, навет руiны любае школы, нек яшчэ не праймалi яго - у ваччу, у сьведамасьцi яны проста адзначалiся, толькi канстатавалiся, можа рэгiстравалiся. Бо баржджэй трэ было туды, туды!
I раптам, ужо зусiм недалёка, ён стаў iзноў, як уражаны пяруном: Падгайная - гэта-ж якраз ля могiлак. Ну, але, учарайшы ягоны раён. Што, калi? Не, не, не!
Юрка паймчаў iзноў подбегам. Перабягаючы праз вулiцу, ледзь ня ўскочыў у сьвежую 'лейку' ад бомбы. Мусiць, свая. Ну, гэта добра - сярод дарогi, бязь нiякае шкоды, ён-жа й сыпаў больш так - i там не павiнна быць нiчога.
Падгайная з гэтага канца аказалася даўгою вулiцай з рэдкiмi дамамi. Нумары? Але, 21 - будзе пад той канец, далёка. Мамачка, якраз пад могiлкi... Юрка зноў спынiўся. Раптам як-бы ня стала зноў сiлаў рухацца далей. 'Глупства, дурнiна', - падбадзёрваў нехта - розум? - Наперад, наперад, нiчога няма...
Але, нiчога й ня было. 21 - аказаўся якраз каля могiлак. Захавалiся толькi вароты - зялезная брама з гэтым, i то пакарэжаным, нумарам. Ад самога дому гэта была двупаверхавая камянiчка на панадворку - толькi кучы друзу, рэшткi сьценаў... Але-ж, ягоная собская работа - гэта сюды, сюды садзiў учора, як шалёны, хацеўшы вунь у тую, у царкву... Сам сабе зрабiў...
Каля руiнаў былi людзi, некаторыя нешта вазёкалiся ў iх i ля iх, падыходзiлi яшчэ. Юрка ня важыўся зблiзiцца. Пазнаюць яшчэ, што ён... Забойца... Той - раськiрэчаны Гадэнка - гэта што, няхай-бы, але тут, тут...
Зьняможаны, прыбiты ўшчэнт, ён мэханiчна падаўся пад могiлкi. Царква стаяла цалюсенькая. Тая царква, у якую гэтак учора цаляў, а пацэлiў... Крыж, здавалася, зiхацеў, мяняўся зноў - у праменьнi ранiшняга сонца яшчэ ўрачысьцей, як учора ў водблiску чорна-крывавых ягоных, Юркавых справаў... Юрка патрос на яго кулаком. Ступiў яшчэ колькi разоў i асеў на нейкую чорную надмагiльную плiту, адчуўшы аж праз вопратку ейны каменны холад.
X
Iзноў час мiнуў бязь меры й бяз думак, але й без забыцьця, адно ў ватупелым адранцьвеньнi. Юрка ўзьняў галаву толькi мэханiчна, як нехта, праходзячы паўз самога яго, аж зачапiў валасы сваёй шастучай вопраткай. Ён зiрнуў наўздагон гэнаму шастаньню -
