за iкону нябеснай жанчыны, каб сабрацца там з духам. 'Што са мною, - мармытаў да сябе Сьцяпан. - Што гэта такое робiцца са мною? У мяне расхiстаныя нэрвы! Трачу я розум з-за халернага старшынi! Ох, людзi, людзi... Цi я гэтак-жа галасiў i па мацi? Ну, не, ну, добра... Цiха, ша, ша-а'.
- Вы! - за Сьцяпанам стаяў незнаёмец. - Патрэбны чацьвёрты... Могiлкi тут-жа, у канцы вулачкi. Во, там, - паказаў ён у паднебнае акно.
- Так, так... - усьмiхнуўся да яго Сьцяпан. - Я ўжо... Ну, iдзем.
Пахавальнае шэсьце валаклося цыганскай бандаю. Ехалi машыны, i пра iх найбольш у тлуме гаварылi.
- Чый ён будзе? - голасна запытаў ззаду бабскi голас.
I Сьцяпан ведаў, што гэта гавораць пра яго; мацней абхапiў ён плечы незнаёмца, якi соп пад цяжарам труны. Кант дошкi балюча муляў у ключыцу.
Над самюткай галавою сьпяваў жаваранак, расслабляючы сардэчнасьцю.
- Чый? Мо' гэта яе байструк...
- Мела яна другога?
- Хiба мала бандытаў хадзiла тады па вёсках? Прыйдзе такi ў хату, з карабiнам, i давай яму, чаго толькi захоча...
- Гэ-гэ-гэ... I саланiны ўпрыдатак, - азваўся сiплы мужчына.
- О, нарабавалi яны ў людзей, а цяпер мураванкi сабе ў Беластоку ставяць, - загаварыла тая-ж баба. Нiзкая! Кумпястая! З кучмастай прычоскай!
- Цiха! Яшчэ хто пачуе...
...Калi, урэшце, насыпаную магiлу выраўнялi рыдлёўкамi й нехта з раднi спрашаў усiх на пачастунак - Сьцяпан павярнуў у ельнiк, зь якога выбраўся ён у поле, дзе стаяла ў забыцьцi хацiнка пад таполяй.
Дадому трапiў ён пад абед.
22
Каля бiблiятэчкi iрдзела пячаткай павестка з камiсарыяту мiлiцыi.
- Мыйся й хадзi есьцi, - сказала Сьцяпану Кiра. 'Зноў будзе пекла!' - ён старанлiва вымываў бруд памiж пальцамi; на яго нагавiцах бялела колькi плямак жывiцы.
- Кiра! У нас ёсць бэнзiн? Мне трэба пачысьцiць...
- А я думала, што - спалiць?
- Спалiць? - Сьцяпан не адразу сьцямiў. - Ага... Слухай, Кiра, ты мая жонка цi не мая?
- Твая. Таму ты павiнен схадзiць да старшынi й папрасiць у яго прабачэньня.
- Гэта ты дадумалася да таго цi твой татка?
- Я таксама.
- Значыць, цесьць першы падумаў пра гэтае. I, мабыць, дасьць ён грошай на рамонт той старшынёвай ламаччавiны?
- Такi зяць - каштуе! Ягонае папраўляньне сьвету...
- На сродкi цесьця?
- Налiвай сабе есьцi. Капуста - у сiнiм гаршку, а бульбу падагрэеш. Кампот - у рондлiку, - Кiра густоўна завязала шалiк на шыi, апранулася. - Я пайшла.
- Да Анi, цi як яе зваць...
- Так, да Анi.
- Тады - шчасьлiвай табе дарогi!
- Дзякую.
- А дзе мацi?
- Ня ведаю.
- Чао!
Допыт у камiсарыяце вызначылi Сьцяпану на пасьлязаўтра. У дзесяць.
'Маюць у мiлiцыi час, - ён, усё-ж, прыпалiў сабе бульбу. - Iм гэта што: яны-ж у фабрыцы злачынстваў. А я - iх заказчык, дарэчы, дробны. Але рытм работы й там, вiдаць, абавязвае. Сумленевiча ўжо занесьлi ў графiк, на адпрацоўкi. Гатовенькi выраб зь яго накiруюць у суд, у гэты склад пакараньняў... А што будзе, калi ў камiсарыяце возьмуць ды забракуюць мяне? Не, яны не адкiнуць майго! Мая, Сумленевiча, у гэтым галава: за ўдарам удар...' - гарачая капуста апякла яму вусны.
Прагледзеў Сьцяпан - каторы раз! - справаздачу камiсii. Вось дакумант, якi спатрэбiцца яму! На жаль, мала аднаго подпiсу пад iм, Сумленевiча. Што й казаць: яго здурыў той член камiсii. Сьцяпан змарнаваў аказiю - трэба было тады зьбегаць у кiёск i купiць яму даўгапiс, не адступiцца ад Вiцi, не адкладваць важную фармальнасьць. Памылка!
Ня ўсё страчанае?
Сьцяпан, паабедаўшы, наведаўся ў кватэру iншага члена камiсii; яго дачка, дзяўчынка, адказала яму, што мацi пайшла ў краму, а бацькi, ад учора, няма дома. Запрапанавала яна Сьцяпану пасядзець, выпiць гарбаты... Расьсьмешаны яе кемнасьцю, ён падзякаваў ёй i хацеў даць малой падарунак (нiчога, аднак, адпаведнага ня вышукаў у сваiх кiшэнях).
Адрасу трэцяга члена камiсii Сьцяпан ня ведаў.
'Пасьля суду я звольнюся з працы ў каапэратыве, - вырашыў Сьцяпан. Стануць, вядома, упрошваць мяне; пане Сумленевiч i пане Сумленевiч! Я, скажу iм, зноўку прыдатны вам? А дзе вы былi, калi мне было цяжка, га? Калi пахла турмою? Не спадзяваўся я па вас такой палахлiвасьцi; ня цiхiх спачуваньняў, але публiчнай падтрымкi... А вы што зрабiлi? Чакалi, хто - каго? Эт, нiчога з такiмi, як вы, нельга дабiцца, не жывеце вы, а ўсё рыхтуецеся жыць! На гэтым прамарнуеце свае гады, задумайцеся вы над тым, што я гавару вам, i пабойцеся кожны самога сябе! Усё больш людзей, усё менш людзкасьцi...'
Мучыла яго смага, пульсавала ў скронях кроў i балелi яму валасы, усё роўна што пасьля п'янкi. Сьцяпан убачыў кiёск зь пiвам, замкнёны. Каля яго, быццам спарахнелы вулей, трывала пустая бочка. Дзецi гулялi там у схованкi. Спынiўся перад пiўнушкай пажылы чыгуначнiк, на ровары, пастаяў, раскiрачыўшыся, пачухаўся пад шапкай i разьлезла паехаў далей, нясьпешна абмiнаючы каўдобiны.
У бары 'Пад селядцом' прадавалi мiнэральную ваду 'Крынка'.
Сьцяпан папрасiў дзьве бутэлькi мiнэралкi. Бармэнка курыла й, адначасова, накладвала ў мiсачкi гатаваную па-брэтонску фасолю, якой закусвалi падпiтыя тыпы ў камбiнэзонах; пра штосьцi спрачалiся яны памiж сабою. Двух зь iх счапiлася бiцца; перакулiлi крэсла з жалезных прутоў, пакацiлiся на падлогу. Iх сябры, пасьмяяўшыся, узялiся разбараняць - ня ў жарты палiлася кроў. Убег з вулiцы мiлiцыянт i, вытузнуўшы, быццам сьмешную шаблю, гумовую палку, гакнуў ёю па выпучаным азадку якраз таго з буяноў, якi, аблiты юшкаю з носа, харкацеў, прыцiснуты да зямлi здаравейшым. - Халерны Пiндаль штодзень так, сказала бармэнка й зiрнула на Сумленевiча, як на таго навiчка, якому наiўна захацелася мець сабе жонку. Сьцяпан расплацiўся.
Круцiла яму ў калене. (Нядобра ступiў ён нагою, калi ўносiлi труну на могiлкi; у пухкую нару крата, i цэлы ўспацеў ад страху, каб не павалiцца...)
Сеў Сьцяпан на змуршэлы падмурак, парослы зельлем, i асьцярожна нацiраў балючае месца. Вывiх не адразу адлягае, трэба мачыць у гарачай вадзе й расьцягваць вузлы... 'Шкада, што па хаце, у якой я нарадзiўся й рос, не засталося й сьледу. Заначаваў-бы я ў ёй, памыў-бы падлогу, дзьверы. Жылося-б мне па-свойму...'
Чым больш раздумваў Сьцяпан над тым, як паводзiць сябе ў мiлiцыi, тым выразьней адчуваў у сабе ўсю несур'ёзнасьць створанага iм становiшча. Справа ня ў веры ў справядлiвасьць задуманага, бо яна ў iм заставалася непахiснутай, але ў сродках ажыцьцяўленьня намеранага. Дакладней кажучы, у iх недастатковасьцi, каб не сказаць, у дробязнасьцi ўчыненага ў параўнаньнi з жаданым зьдзяйсьненьнем. Вымовы, якiх наслухаўся ён ад Кiры й ад цесьця, прыводзiлi яго да дапушчэньня, што сапраўды рызыкуе асьмяшэньнем сваёй асобы! Давёўшы сябе да крайняй раздражненасьцi, Сумленевiч зь неспакоем думаў ня столькi пра допыт, колькi пра ягоныя наступствы.
Быццам разумеючы думкi мужа, Кiра пакуль нiчым, зьвязаным са справай, не цiкавiлася. Мiж ёй i мацi дайшло, праўда, да сьцiшанай сваркi, значэньне якой усьвядомiў Сьцяпан пазьней. Пачаткова толькi здагадваўся ён, што дачка супыняе мацi ў яе сувязах з мужчынам, якiя абнеслаўляюць дом. Менавiта, заходзiў да цешчы нейкi прыяцель сям'i, не першай маладосьцi й несумненны ўдавец. Сьцяпана зьдзiўляла тое, як гэты чалавек можа не адчуваць уласнай няёмкасьцi. Ад госьця павейвала пахамi дарагiх адэкалёнаў, а яго сiвюткiя валасы, беззаганна падстрыжаныя, прыдавалi яму незаслужана шаноўнай павагi. Пiлi яны
