б?рі Абылай?а ба?ынуды? салдары деп т?сіндірген. Халы?ты? ереуілге шы?уына осылар себеп.
— Б?лікшілер ?ай т?ста жиналып жатыр?
— Шыршы? ?зеніні? бергі ?аба?ында.
Абылай ордасын жа?ында Бадам мен Арыс ?зені т?йіскен т?ста?ы Б?рітас деген жерге ?ондыр?ан. ?азы??рттан б?л ара елу, Т?ркістаннан ж?з ша?ырымдай жерде. М?нда келген ойы Арыс бойын мекендеген ?о?ырат пен Бадам ?зенін жайла?ан Шаныш?ылы, ?а?лы руларымен белдесе жа?ындасу еді.
— ?… ?лі к?ш жерде екен ?ой, — деді хан, — Ташкенттен кейін олар Т?ркістан?а ?арай шы?ады ?ой, о?ан жеткенше, біз де етек-же?імізді жиып болармыз. — Абылай уа?ыт м?лшерін білу ?шін аспан?а ?арады. Та? ж?лдызы туып ?ал?ан екен. Аспанда?ы та? ж?лдызы, жа?а ?зі шы?ып кеткенде есік алдында ?ал?ан екінші та? ж?лдызын есіне т?сірді. Ол б?йыра с?йледі.
— ?азір Сіргелі Елшібек батыр?а, Дулатты? ?ос б?рісі Б?кен мен Са?ыр?а хабар бері?дер. Бар ?олдарымен осы ?азы??ртты? етегіне тез жетсін. Албан менен Суан?а да, жа?ын жат?ан Беста?балы?а да, бергі етектегі Жалайыр батырларына ат шаптыры?дар. Б?рі осы ?азы??рт ма?ына жиналсын!
— ??п, болады! — деді бас шабарман.
— С?скеге дейін ?зімізді? жігіттер де алдаспанын ?айрап, дайын т?рсын! Жыланды ?ш кессе де кесірткелік к?ші бар. ?аза? ?скеріні? ?ш б?лігіні? бір б?лігімен-а?, ??дай б?йыртса, ?о?анны? ?ор?ау ?ас?ырыны? ке?ірдегін ж?лып алармыз!…
Ол ?айтадан А? Орда?а кіріп кетті. Енді шешінген жо?. ?ылышын былай ?ойып, белбеуін босатты да, ж?кке с?йеніп, к?зін ж?мды. О? жа?ында?ы т?сектен жас с?луды? ?ксігін баса алмай, булы?а жыла?аны естілді… Жаны жай тап?андай, Абылай та?ы езу тартты.
О, та?дыр!.. Расында да та?дыр — ?зіні? а? бурасы шы?ар. Міне, ?азіргі киесі — екінші а? бура. Е? ал?аш?ысы ?артайып ?бден ж?деп бір к?ні ?зінен ?зі м?лдем жо? боп кетті, ал мынау ?згесі… «Хан киесі — осы а? бура» б?гін тым к??ілсіз еді… Мынау б?лік со?ан к?рінді ме екен?
Рас, Абылайды ?атыгез, тас бауыр дейтіндер к?п. Біра? осы «?атыгез» Абылайды? т?сында ешкім де ?аза? елін кейін кетті дей алмайды. ?о?ан ханды?ына желке ж?нін ?дірейте к?рсетіп, айда?ар мен арыстанны? аузынан ебін тауып ??тылып, к?кжал Абылай аман-есен ?мір с?ріп келе жат?ан жо? па? Ал б?ны? темір тегеурініне шыдай алмай, кей ру беті ау?ан жа?ына ?аш?ысы келсе — оны? да себебі бар. Абылай?а бір тайпаны? к?рген з?бірінен, бар ?аза?ты шашау шы?армай ?стау ?ымбат.
Алтынемел ай?асынан кейін ол ?зіні? а?асы Жолбарысты ?ытай бо?дыханына жіберген. Б?л кезде ?ытай ?міршілеріні? арасында ?зара ?ыр?ын, ба? таласты? к?рестер ?атты ж?ріп жатыр еді. Абылай келісс?зге д?л осы т?с д?рыс деп тап?ан. ?ытай императоры Хун Ли ?зіне ?арсы бас к?теріп, к?нде жанжал шы?арып отыр?ан Шы?жа? ?аза?ы мен ?й?ырына ?аза? елі ?осылып кетпесін деп ?ауіптеніп, ?аза? ханыны? елшісін сый-сияпатпен ?арсы ал?ан. Абылай?а князь деген ат беріп, ??ндыз ішік, жібек кілем т?різді к?птеген тарту-тарал?ыларын жіберген. Осы берілген к?п сыйлы?ты? ішінде сол жыл?ы ?ытай календары да бар еді. Б?ны ?ытай императоры, тек ?здеріні? м?дениетіні? ?лгісі ретінде ?ана емес, ?аза? елі б?дан былай ?арай к?н, ай, жыл санаттарын ш?ршіт есебімен ж?ргізсін деп ?дейі жіберген. Б? да бас?а ж?рт?а ?з ?серін тигізуді? бір жолы…
Екі жыл ?ткеннен кейін, я?ни бір мы? жеті ж?з елу сегізінші жылы Шы?жа?да?ы ?й?ыр мен ?аза? к?терілісін ?ан-жоса етіп бас?аннан со?, ?ытай ?скері ?аза? жеріне ?айтадан кірген. Б? жолы олар Тарба?атай тауынан т?мен т?сіп, К?кше те?ізге дейін жеткен. «А?табан ш?бырындыда?ыдай» ?ытай ?скеріні? жолында?ы б?кіл ?аза? ауылдары «ш?ршіт келе жатыр» деп та?ы бос?ан. Кешегі к?корай шал?ын, бы?ы?ан малды ауылдарды? орнына, шегірткесіне дейін желінген, ?ртенген орман, ??лазы?ан ?у дала ?ал?ан…
Абылай ш?ршітке та?ы ?арсы шы?ты. Аяк?з т?сында бол?ан ?ыр?ын со?ыс-та ?лдім-талдым деп жина?ан ?скерімді ?ырып алмайын деп, ?ытайды? ??рт-??мырс?адай ?апта?ан ?олынан ол та?ы шегінген. Осы жол?ы ай?аста Малайсары батыр о??а ?шты. Шегініп келе жат?ан ?аза? ?олы оны ?азір «Малайсары тауы» деп аталатын ??мдауыт т?бені? басына ?кеп ?ойды…
…Хун Ли ?анша ?а?арын т?ккенмен де, Абылай Россиядан ?ол ?збеді. ?ол ?зуді? орнына, ж?мса? жасты?тарды? ?стіне ?анжар тырна?ты ая?тарын ?о- йып м?лги ?ал?ан айбарлы арыстан?а ??сас орыс бекіністеріне жа?ындай берді. Ал ?аза? жеріне кіре берген ?ытай айда?ары, т?мсы?ын к?кке к?теріп, к?зді? келіп ?ал?анын бай?ап, ?андай ?ауіпке бара жат?анын енді сезіп, тез жиырылып кейін б?рылды да алдында?ы Тарба?атай тауына ?арай ?айта ?рмеледі…
?ытай айда?ары орыс бекіністері тізіліп ?ал?ан б?л ?лкеден о?ай олжа?а кенеле алмайтынын тез т?сінген, Біра? сол жылы ол ?айтадан ж?з сексен бес мы? ?скерін Шы?жа? шекарасына ?кеп т?ккен. Россияны? б??ан ?арсы шы?ар д?леліні? де, м?мкіндігіні? де жо?ты?ын пайдаланып, енді ол б?кіл Орта Азияны жаулап алма? болды. ?андай ?ауіп ту?анын ???ан Хиуа, Б?хар, ?о?ан, Ау?анстан ?міршілері ?зара аразды?тарын тастап, б?кіл м?сылман ?ауымы боп ш?ршітке ?арсы «газауат» со?ысын ашу?а ?ран салды. Б?л ?раннан м?сылман дініндегі Абылай да, Кіші ж?зді? ханы Н?ралы да бас тарту?а тиісті емес еді. ?зі ?ол астына кірген Россияны? ?ытаймен тату-т?тті екенін сылтау етіп, Н?ралы хан «газауат» к?ресіне ?осылмады. «Газауат?а» бірікпеуге Абылай да жол тапты. Бір жа?ынан б? да Россия ?ол астында бола т?рып, оны? р??сатынсыз ?ытаймен ?лкен со?ыс?а бара алмайтынын ескертсе, екінші жа?ынан ?зіні? ш?ршіт бо?дыханымен келісімге келгенін айтты. Жа?ында ?ана Абылай отыз а? боз ар?ыма?ты тарту етіп, Ордашы биді бас етіп, Хун Ли?а отыз а?са?алын жіберген. ?ытай бо?дыханы б?ны «б?кіл ?аза? еліне басты?» ж?не кімде-кім Цин мемлекетіне ?асты? етсе, о?ан ?лім жазасына дейін ?кім ?олдану?а ?а?ысы бар деген «филин» — указ берген.
Ал шынында, Абылай?а ата-бабасыны? д?ст?рі бойынша м?ндай келісімс?здерді? ??ны бес-а? тиын еді. ?а?аз бетіне т?спеген у?делерін ?аза? хандары, к??іліне жа?паса, оп-о?ай б?за беретін. Абылайды? газауат?а ?осылмауына себеп бол?ан — Орта Азия м?сылмандарыны? бір ?ауым боп, Ау?ан ханы Ахметті бар ?скеріне ?олбасшы етуі еді. ?азір Ахметті? ?арама?ында жетпіс бес мы? ?скер бар, егер ш?ршітпен со?ыс ашпа?ан к?нде, б?л ?алы? ?ол ?айда барады? К?п жылдан бері ?немі со?ысып, ?бден ?алжыра?ан ?аза? жаса?тары б?ндай ?скерге ?арсы т?ра алар ма? Одан да… Т?ркістан жерінен к??ілі бар б?л хандарды? ?скерлеріні? ?абыр?аларын сындырып, ш?ршіттер ?й?ы-т?й?ысын шы?арса бізге пайда деген. ?рине, к?нгей жа?ы?нан ш?ршітті? к?рші бола ?алуы да ?аза? еліне тиімді емес. Біра? Россия бекіністері ??р ?ана ?аза? жерінде ме, бір шеті шы?ыста, ?ытай ?абыр?асымен шектес, сонау ?лы М?хит?а дейін созылып жатыр ?ой… Б?л ?ытай бо?дыханы санасатын жа?дай.
Ал Абылай Шы?ыс м?селесін осылай т?йіп ?ойып, ?ызылжарда орыс тілін ?йренген баласы Т??ылды бас етіп, ?зін ?ш ж?зді? та?ына бекітуін ?тініп Петербургке, Екінші Екатерина ?йел-патша?а елшілер жіберген. ?ш ж?зді? «игі жа?сылары» Абылайды а? биені? с?тіне шомылдырып, а? кигізге к?теріп «?лкен Орда?а» хан сайла?анмен, ?йел-патшаны? ?ол астында?ы бар ?аза? еліне хансы? деген указы шы?па?ан. ?рине, бар ?аза? еліне Абылай хан бола ?ал?ан к?нде, осы мезгілді к?тіп же? ішіне ты?ып келген ?анды тырна?ын а? патшаны? ?зіне де к?рсете бастауы м?мкін. Ресми т?рде бекітілмей жатып, бар ?аза? оны ?зіні? ханы деп танып, со?ынан еруге бар. Ал бекітілген к?нде… Жо?, ?атын патша а?ыма? емес. «Есе?гіреген елге есті басты? беруге болмайды, одан да есе?гіреген елге есе?гіреген басты? берсе? — ?арама?ы?да?ы ж?рт са?ан ?арсы бас к?тере алмайды».
…Абылай ?деттегісіндей ерте оянды. Та? селеуленіп атып ?апты. ?ыз к?йлекше? б?кшиіп ая? жа?ында отыр. Тар?атылып кеткен ?ою ?алы? шашы иы?ын к?ме, б?кіл денесін жауып, жерде ш?батылып жатыр. Тек боп-боз боп а?ша ж?зі ?ана к?рінеді.
— ?андай тілегі? бар? — деді Абылай, ?зіні? ?ыздарымен шамалас жас с?лу?а. — Айт, орындайын!
— Тілегім біреу-а?…
?ыз ?нінен ренжігендік сезілмеді.
— Бір ?ызды? ??ша?ында бір тайпа елді? та?дыры т?р?ан жо?, хан ием… М?ны мен де ??амын. Біра? ?атты дауылды к?ні тек ?ыран ??с ?ана ?з ба?ытынан адаспайды. Ж?ртты? б?рі ?ыран емес. Аласапыран кездегі ж?ртымны? бір табансызды? к?рсеткенін кешірі?із!
?ыз с?зі Абылай?а ?нады.
— Жа?сы. Ал ?з бауырлары?а ?арсы сада? безеген ана екі а?а?ды ?айтеміз?
— Адас?анны? айыбы жо?, ?айтып ?йірін тап?ан со?…
Абылай езу тартты.
— Біз оларды? «?йірін тап?анын» ?айдан білеміз?
— Босатып к?рі?із. Егер сізге ерсе, ?з айыбын ?здері жу?аны.
