— Сволачы! Не вераць ні ў бога, ні ў д'ябла, не вераць нават у бессмяротную душу… Сытыя, налітыя крывёй, абыякавыя да зямлі…
У Горавай быў надзвычай тонкі слых. Вось і зараз яна, стоячы наўздалёк, прыўзняла спуджаныя вочы. Але ён не мог ужо ўстрымацца і кінуў:
— I для такіх гнід дойліды будавалі ўсю гэту казку. Падмяніць трапезнай ахвярнасць і адданасць?
Ён назнарок не ўспамінаў пра баявое мінулае лаўры, пра Асляблю і Перасвета, як не хацеў помніць і тое, што сярод стаўровых здараюцца аб'ектыўна сумленныя хаця і абмежаваныя тыпы. Упершыню ў жыцці яму хацелася быць несправядлівым.
…Аўтобус ляцеў, заносячыся на паваротках. А на душы была спакойная адчайная пустэча, як там за акном, дзе ўзыходзіў круглы халодны месяц.
Замёрзлыя ставы адлівалі пад яго святлом, ружовым, як вада.
I па іх лёдзе, паміж безжыццёва чорных вярбовых шкілетаў, ненатуральна імпэтна імчалі па крузе надламаныя цені канькабежцаў. Ганна сказала праўду, усё гэта было падобна на тую кругавую віхуру, што імчала сярод іншых Франчэску і Паоло.
Ад зямлі ўздымаўся туман. Ганна сказала, што гэта на цяпло, і ён згадзіўся, хоць добра ведаў, што гэта наадварот, на холад.
У маўчанні, у дрымотнай цеплыні ён адчуў раптам пільны позірк суседкі.
— Вы кахаеце яе?
Ён маўчаў, і тады Ганна дадала шэптам:
— Яна вартая… Але вам не трэба. Не прападайце вы за ёй, Андруша. Не рвіце абаім сэрца. Яна вельмі нешчаслівая. Але ўсё адно: вам не трэба. Надарвецеся.
Падумала: 'А можа, і трэба. Не мне раіць. Я толькі вельмі яе люблю. Вельмі'. I раптоўна ўстала, пайшла кудысь на задняе сядзенне.
Ён сядзеў, гледзячы ў акно. Напэўна, усіх вясковых хлопцаў месяц выцягнуў у гэту ноч на вуліцу, Зноў прамільгнула ружова-срэбнае, аблямаванае фантастычна скрыўленымі чорнымі вербамі, люстра става. А па ім беглі, беглі, беглі цені. Не трэба было расплывацца гэтым ценям, не трэба.
Нехта сеў поруч з ім на сядзенне. Андрэй павярнуў галаву і ўбачыў яе.
— Дайце цыгарэту, — сказала яна цiха.
Наступнае з болем вырвалася з яе грудзей:
— Не кройце вы маю душу. Не кройце…
Ён маўчаў. I тады, быццам здаючыся, яна прашаптала горка:
— Заходзьце да мяне… Заўтра… У адзінаццаць…
Р а з д з е л XIX
Халодная ракавіна. Гэта кватэра была проста цудоўнай халоднай ракавінай. Ён пачынаў ненавідзець гэтую кватэру. Асабліва таму, што тут і яна замыкалася сэрцам, быццам самыя сцены гэтага бастыёна маглі абараніць яе ад чагосьці. Яна сядзела супраць яго ля нізкага століка.
— Што ж вы, — сказала яна, — хіба можна быць такім? Нашто? Гэтая поўха Стаўрову, гэтыя словы! Адкуль вы такі?
Андрэй сказаў ціха:
— Мая бабка хварэла на сухоты. Лячыць іх тады не ўмелі. Не дапамаглі ёй аніякія Лазаны ды Ялты… Аднойчы яны з дзедам зайшлі далёка ад дому, і раптам пачала насоўвацца навальніца. Дзед ведаў: дождж смяротны для яе… Ён чатыры вярсты бег, несучы яе на руках. А вы думаеце, што я пакіну апошняе, што мне дадзена, для красуні? Няхай сабе і першай красуні Масквы. Дрэнна вы мяне ведаеце.
Шчырае, вельмі сумнае аблічча жанчыны. Пасмачка бязважкіх валасоў, што падала на лоб.
Яна ўстала, каб пагасіць цыгарэту, міжволі нахілілася над ім, і Андрэй лёгкім рухам адкінуў гэтую пасмачку з яе скроні. Калі яна стала ля яго, ён узяў яе руку і пачаў цалаваць далонь, кісць.
Амаль неўразумелая, зноў без сваёй ракавіны, свайго бастыёна, яна гладзіла яго валасы і гаварыла:
— Каб вы зналі… каб вы толькі зналі, які вы харошы.
Устаючы і абдымаючы яе (у яго круцілася галава, і зямля плыла з-пад ног), ён сказаў:
— Пацалуйце мяне… Што гэта са мною? Як абпаілі вы мяне чымсьці.
Ён не памятаў, што было далей, якія ён словы казаў. Ён толькі ведаў, што яго каханню няма мяжы.
I потым, у прыхожай, цалуючы яе вочы, ён сказаў ёй, каб яна не баялася яго.
— Я свойскi, ручны, — сказаў ён.
Ірына апусціла вочы.
— Такiя больш страшныя, — сказала яна.
Потым, неяк асабліва паспешліва і неахвотна, узялася за замок.
- Ідзіце, мой родны… Ідзіце, харошы.
Напэўна, адчувала, што ўсё супраць яе, што ён пяшчотны і ўпарты вышэйшай сілай кахання.
…Цягнуліся дні. Поўныя гэтым, нечаканым. Сам свет стаў незвычайным у вачах Грынкевіча.
Домік у Кудрынскім завулку. Такі домік, у дзверы якога можца было прайсці толькі вузкім прамежкам паміж сцяной і дрэвам, што непамерна разраслося. Самы лепшы домік, бо яна калісь, паглядзеўшы на яго, сказала з усмешкай:.
— Таксама кватэра.
Лядашты студэнт Ліхачоў — асабліва сімпатычны Андрэю. Таму што ўвесь час жартаваў з Ірынай добрымі жартамі. А потым спазніўся на яе лекцыю, разам з другімі. Ішоў апошнім. I калі хлопцы пачалі пакепваць з яго, яна сказала:
— У Тургенева аб гэтым лепш: 'Сучок замыкаў шэсце'.
Андрэй пасля гэтага ўсё аддаў бы Ліхачову.
Але адначасова ў сэрцы яго нараджаўся неспакой. Ён не мог забыць другога дня снежня, паўзмроку і яе аблічча ў ім. Холад, нейкі ўнутраны холад пакояў. Ці там ёй было жыць? Яе дом павінен быць светлым, вялікім домам, шырока адкрытым сонцу і вятрам. Каб вакол былі добрыя людзі. Каб з гэтага дома, калі ў ім не працуюць, даляталі спевы, музыка, галасы дарагіх і адданых сяброў.
I нічога гэтага. Глядзяць удваіх у вузкае акно. Яму было шкада гэтага бясконца моцнага-моцнага і бязмерна слабага ў чымсьці чалавека. Ён адчуваў, што сам ён моцны якраз у тым, у чым яна слабая, у сваёй пагардзе да ўсякай сутнасці. Ён таму і кахаў яе, што адчуваў: разам з ёю іх ніхто не мог бы адолець. Адзін у адным яны здабылі б такую неадольную сілу, што іх хапіла б навек.
Аднолькавая сіла шчасця і шкадавання рабіла яго нервовым. Ён і сам ведаў, што мэтанакіраванасці ў ім ані на шэлег, што гэта нікому не можа падабацца. I пакутаваў гэтым.
Магчыма, таму 12 снежня, якраз пасля лекцыі прафесара Кальцова, выбухнуў скандал. Кальцова любілі. Зямляк Андрэя, нізкі, каржакаваты, з чырвоным, як спечаным, тварам і сівымі валасамі, ён чытаў 'Псіхалогію творчасці'. Праўдзівей, не чытаў, а бязлітасна-лагічным ланцэтам аналізу рассякаў кожную думку, кожны вобраз. I пры гэтым быў вельмі палкі, рагатаў, граміў, саркастычна здзекаваўся, рыкаў, як леў, а ў гневе супраць апанента так наліваўся крывёю, што ставала страшна.
У той дзень ён граміў Аксінню з 'Ціхага Дона'.
— I вось, калі Грыгорый абліваўся крывёю на фронце, яна здрадзіла яму. Вядома, мужскі юр дае права называць такую жанчыну абаяльнай. Але розум яе рабскі, які слепа ідзе за плоццю. А жанчына — гэта і каханка, і маці, і сяброўка, і Асоба. Сляпую цягу трэба ўтаймоўваць, іначай — сусветны пажар і попел распусты!
I нізкім жорсткім голасам дадаў:
— Нават у каханні сваім спачатку яна толькі саступала, прымервала.: а што дасць гэта каханне. Сцяпан быў, але ён быў быдлам. I яна абрала каханне. Пераканаўшыся, што не губляе, а набывае — пайшла на гэта. Заўсёды каханне таго, які пакахаў спачатку — мацнейшае, а ў таго, хто пакахаў другім — больш
