— Што за тон? — вочы яе былі халоднымі.
— Гэта яшчэ замяккі тон для ўсёй агіднасці, што вы з ім робіце, — кулак Яніса ўладна рассек паветра.
— Яніс, я буду вымушана паказаць вам на дзверы.
— А я не пайду.
— Пабачым.
Вайвадс зразумеў, што яго сапраўды могуць выставіць. Гэта не ўваходзіла ў яго планы, і таму ён сказаў ужо больш мякка:
— Ды не будзьце ж вы Ірынай Сяргееўнай. Будзьце хоць сёння проста Ірынай, другам, што любіць майго друга.
Яна прыўзняла вечка сігарэтніцы. Апусціла вочы:
— Гэты ваш друг апошнімі днямі пазбягае мяне. Ён сухі і жорсткі.
— А што яму рабіць у адказ на тыя словы, якімі вы яго пачаставалі?
— Ён не мае права нiчога патрабаваць ад мяне.
Вайвадс зноў выбухнуў:
— Ды зразумейце ж, ён вас кахае. Ка-ха-е!!! Гэта такое каханне, якое раз у стагоддзе бывае на зямлі. Такое каханне, аб якім марыць кожная жанчына, вечнае, магутнае, нязменнае! А вы яго ў бруд! Багатыя занадта! Усё жыццё вам такія пачуцці пад ногі клалі!
Яна падціснула вусны ў нітачку, і твар яе ўпершыню здаўся Янісу непрыемным.
— Дакараеце? — сказала яна. — А я проста бачыла, што ён як адурэў, што нельга адразу ж пакінуць яго без усялякай надзеі, што трэба паступова. Я хацела дапамагчы яму і не дала ніякай падставы спадзявацца.
— Хлусіце! — Яніс наліўся крывёю абурэння.
— Ян!..
— Харошанькае дзела, — бурчаў Ян, уладкоўваючыся ў крэсле. — Як гэта? Я на свае вушы чуў, якія гэта былі авансы з мастаком і псіхіятрам.
— А хiба я казала нешта прама? — яна шырока раскрыла нявiнныя вочы. — Вы проста не зразумелi мяне.
— О, вядома, — закалацiўся Янiс. — Вы, жанчыны, усiх абведзяце. Не хапала яшчэ, каб вы прама казалi. Вы ж заўсёды пакiнеце для сябе пралазiну. А я тыдзень таму бачыў, як ён ледзь не памiраў, гаворачы пра вас, а потым паляцеў на лыжах з такой стромы, дзе шыю скруцiць было — раз плюнуць. Як назнарок смерцi шукаў. Я ўжо думаў — мазгi разлятуцца, як бэнкне галавою ў дрэва.
— Хлопчык, — пацiснула плячыма яна.
— Ну так, мы хлопчыкi, мы несучасныя, мы — сентыментальныя саплякi ў часiну цыгарэт «Арбiта», мы i кахаем, як у дзевятнаццатым стагоддзi. Але ведайце: менавiта так будуць кахаць, калi чалавек стане дасканалым. А нежаданне ахвяраваць у iмя кахання сваiм жыццём тады назавуць брыдотай.
— А як тады назавуць залёты да замужняй?!
— Каханне не пытае, замужам каханая цi не, здаровая яна або хворая, шчырая цi нядобрая. Яно кахае, i гэтым сказана ўсё.
Вочы Янiса раптам сталi разгубленыя. З нейкай мяккай уладнасцю, быццам гiпнатызуючы, ён сказаў, паклаўшы рукi ёй на плечы:
— Кахайце яго, Ірына. Вам пашанцавала. Ён вялікі ў каханні чалавек. Махніце рукою на ўмоўнасці, на дабрабыт. Усё гэта лухта! Ідзіце з ім, пакуль сэрца маладое, пакуль яно кахае і хоча кахання. Верце мне, няма на свеце нічога над каханнем і трэба яго шанаваць, не забіваць недаверам, не прыніжаць нават жартамі. Кахайце яго.
Яна глядзела ўбок. Потым спытала цiха:
— Гэта ён параiў вам прыйсцi да мяне?
— Дрэнна вы яго ведаеце. Ён нiчога не ведае. Я сам, бо яму зараз вельмi патрэбна дапамога.
— А дзе ён зараз?
— Мяркую, стаіць перад сінедрыёнам.
— Якiм?
— Перад вучоным саветам iнстытута i дырэктарам, — знешне спакойна сказаў Янiс. — Трымае адказ.
— У чым гэта?
Латыш прыкурыў ад недакурка другую папяросу.
— Ён страцiў раўнавагу з-за гэтай гiсторыi. Нервы напятыя. Забыў аб асцярожнасцi i лезе на ражон па ўсякiм выпадку i без усякага выпадку.
Яна ўважліва глядзела на яго.
— Што сказаў?
— На лекцыі Пружыніна абазваў сяго-таго з нябожчыкаў палітычным прайдзісветам і апрычнікам.
— А хіба не так?
— Так. Але ж вы ведаеце…
— Што? Што вясной шасцідзесятага года ні я, ні вы, ні вучоны савет, ні нават дырэктар… ніхто нічога яшчэ не ведае.
— Менавіта,
— Так, не крыўдуюць толькі на лёс, на натуральную смерць. Што ж, калі так здарылася… А за астатняе трэба адказваць. Так лічыць мой друг, і я з ім у згодзе.
— А вы не думаеце, што збоку Андрэя гэта як запознены ўдар капытам.
— Андрэй мае на гэта права. Ён не любіў і не любіць тых, хто хоча сабою падмяніць лёс чалавечы. Гэта ж падумаць: двухногі лёс нада мною, ім, вамі? I ведаеце што? Каб мне спатрэбіўся таварыш, з якім я мог бы пайсці ў полымя за свае перакананні, - я ўзяў бы яго.
— Як гэта здарылася? — Ірына нарэшце прыкурыла цыгарэту,
— Пружынін сказаў, што некаторыя шумяць вакол апошніх падзей у свеце больш, чым трэба. Я не паспеў стрымаць Андрэя. Ён ускочыў: ноздры трапечуць, вусны непаслухмяныя, белыя. А потым уся кроў у твар.
— Вы літаратурны крытык. Значыць, прэтэндуеце на званне чалавеказнаўцы. Цярпімага і спачувальнага, Дык успомніце хаця б перадваенныя літаратурныя… гм… дыскусіі. Тыя людзі… Яны ў труне перавярнуліся б, каб маглі пачуць ваш цынізм! Адной душы бязвінна загубленай хопіць, каб ніколі не забыць.
Пружынін малінавай чырванню наліўся: 'Хлапчынка, дэмагог! Зрабіце спачатку столькі, сколькі мы, я, сколькі ён'. А Андрэй: 'Я не збіраюся рабіць тое, што ён. I за добрае і за злое — бог і людская памяць яму суддзі. Але я не хачу, каб мяне ўспаміналі, як яго і яшчэ некаторых, Я выхаваны зусім у другіх правілах і не хачу быць прайдзісветам, які робіць першым героем рускай гісторыі апрычніка, бо адчувае сваё ўнутранае падабенства з ім'. Пружынін выскачыў з аўдыторыі і пабег скардзіцца да дырэктара. I вось…
— Можа скончыцца дрэнна.
— Што? — яна падалася наперад, не заўважаючы, што накідка спаўзла з яе плячэй на падлогу. — Вы сапраўды так думаеце?
— Так, — кiўнуў Янiс.
Слупок сіняватага попелу, што нарос на цыгарэце, упаў на падлогу,
— Дрэнна, — сказала яна.
…Якраз у гэты час Андрэй сядзеў у невялiкiм кабiнеце дырэктара. За акном ляжаў адлiжны сiняваты скверык, там вецер хiстаў мокрыя верхавiны дрэў, а тут было цiха i як быццам глухавата.
За сталом, насупраць Андрэя, сядзелі і моўчкі глядзелі на яго некалькі чалавек. Пружынін, грузлы і сівы, нервова курыў. Поруч з ім сядзеў дырэктар з жаўтаватым стомленым тварам, яўна хваравітым. Вочы яго за шклом акуляраў здаваліся ненатуральна вялікімі, глядзелі на Андрэя з уважлівасцю і нейкім нават грэблівым шкадаваннем. Далей машынальна маляваў чарцянят на клапціку паперы выкладчык Маркаў, па-за межамі інстытута нядрэнны крытык. Хітраваты, з сівінкаю ў цыганскіх валасах, ён зрэдку кідаў на Андрэя вясёлыя позіркі, быццам, казаў: 'Што, брат, уліп? Не бянтэж дзядзяў. Дзядзі ціхага жыцця прагнуць'.
Быццам нічога не здарылася, сядзеў намеснік дырэктара Копцеў. Андрэя заўсёды нават у нейкае
