ператварылася ў чэрап, павялiчвалася, як павялiчвалася, наблiжаючыся да яе, i ўжо, здавалася, амаль дакраналася да радыятара вялiзная лiтара «е» ў слове «смерць»; гэтая лiтара выглядала нiбы разяўлены рот, якi хацеў выкрыкнуць нешта страшнае; стрэлка спiдометра дрыжала памiж лiчбамi «90» i «100»; у вокнах машыны прамiльгвалi дзецi на самакатах, мужчыны i жанчыны, на тварах якiх ужо не было выразу 'пасля працоўнага дня'; яны асцерагальна махалi рукамi, яны рэзка крычалi, i тыя крыкi нагадвалi крыкi чорных птахаў-вестуноў смерцi.
— Слухай, — сказала цiха Марыяна, — ты яшчэ тут?
— Вядома ж; i дакладна ведаю, дзе я, — адказаў ён, углядаючыся ў лiтару «е» ў слове 'смерць', — не хвалюйся.
Перад самым канцом працоўнага дня майстар з прадпрыемства, што займаецца разбiраннем руiн, павёў яго ў рэфекторый; там у куце на транспарцёр загружаўся, а з транспарцёра на грузавiкi выгружаўся друз; ад вiльгацi, якой ён увесь набрыняў, з рэшткаў цэглы, бетону i гразi невядомага паходжання ўтварылiся лепкiя груды; вiльгаць плямамi павыступала на сценах; гэтыя плямы, спачатку цёмныя, потым святлейшыя, павялiчвалiся па меры таго, як меншала гара друзу; з-пад плямаў прабiвалася нешта чырвонае, блакiтнае i залатое — сляды фрэсак, якiя, як падалося майстру, былi каштоўнымi: сцэна таемнай вячэры, пакрытая цвiллю; залаты келiх, белая аблатка, твар Хрыста; светлая скура i цёмная барада, каштанавыя валасы апостала Iаана; 'зiрнiце, пане Фэмель, сюды; гэта цёмная скура Юдавага скуранога кашалька'; майстар, узяўшы ў руку сухую анучу, беражлiва ачысцiў частку роспiсу ад цвiлi; паркалёвы абрус, дванаццаць апосталаў; цяпер можна было добра разгледзець iх ногi, берагi абруса, падлогу залы таемнай вячэры, выкладзеную плiтамi; ён, усмiхнуўшыся, паклаў майстру руку на плячо i сказаў:
— Добра, што Вы мяне паклiкалi; вядома ж, фрэску трэба захаваць; трэба ачысцiць i прасушыць яе, пакуль яна яшчэ больш-менш цэлая.
I ён ужо хацеў быў iсцi; на стале стаялi гарбата, хлеб, масла i селядцы; як звычайна, у пятнiцу пасля працы была рыба; Марыяна ўжо выехала са Штэлiнгерс-Гротэ, каб выправiцца разам з iм на шпацыр — i тут ён убачыў, перш чым паспеў адвярнуцца, у нiжняй частцы роспiсу, справа, лiтары «XYZX»; ён сотнi разоў бачыў тыя бацькавы «X», 'Y' i «Z», калi бацька дапамагаў яму рабiць хатнiя заданнi па матэматыцы; i цяпер яны зноў былi ў яго перад вачыма — над прабоiнай ад выбуху ў падвальнай столi памiж нагою святога Iаана i нагою святога Пятра; калоны рэфекторныя былi разбiтыя на часткi, скляпенне разбуранае; застаўся толькi кавалак сцяны з 'Таемнай вячэрай' ды лiтары «XYZX».
— Што здарылася, пане Фэмель? — спытаў майстар i паклаў руку яму на плячо. — Вы ж зусiм спалатнелi… а можа, гэта ад Вашага кахання?
— Толькi ад кахання, — адказаў ён, — толькi ад яго. Вам няма чаго турбавацца, i вялiкi дзякуй за тое, што мяне паклiкалi.
Ужо нясмачныя былi яму i гарбата, i хлеб, i масла, i селядцы; пятнiца, рыбны дзень; нават цыгарэта была яму нясмачная; ён абышоў усе будынкi абацтва, пасля завярнуў за галоўны касцёл да прытулку пiлiгрымаў, шукаючы ўсюды тых месцаў, якiя б маглi мець важнае значэнне з пункту гледжання статыкi; але ён знайшоў толькi адну, адну-адзiную маленькую лiтару «iкс» у пiўнiцы прытулку; немагчыма было зблытаць з якiм iншым бацькаў почырк таксама як бацькаў твар, бацькаву хаду, усмешку, строгую ветлiвасць бацькавых рухаў тады, калi ён налiваў вiно альбо перадаваў над сталом хлеб; яго маленькi «iкс»; доктар Роберт Фэмель, кантора статычных разлiкаў.
— Прашу, прашу цябе, — вымавiла Марыяна, — апамятайся!
— Я ўжо апамятаўся, — адказаў ён, адпусцiў педаль газу, паставiў левую нагу на педаль счаплення, а правай нацiснуў на тормаз; скрыгочучы, вiхляючы ў абодва бакi, машына падсунулася да самай лiтары «е» ў слове «смерць», падняўшы пыл, тармазы завiскаталi, да машыны, размахваючы рукамi, беглi спалоханыя пешаходы; памiж словам «смерць» i скрыжаванымi косткамi паявiўся стомлены начны вартаўнiк з кацялком кавы ў руках.
— О Божа! — сказала Марыяна. — Навошта было мяне так палохаць?
— Даруй, — сказаў ён цiха, — прашу цябе, даруй; мяне нешта панесла.
Ён хутка развярнуўся i паехаў назад, перш чым натоўп пешаходаў паспеў абступiць машыну; чатыры кiламетры ён, абняўшы адною рукой Марыяну, павольна ехаў паўз пляцоўкi для гольфу, на якiх трэнiраваныя жанчыны, трэнiраваныя мужчыны iмкнулiся дабрацца да шаснаццатай, семнаццатай, васемнаццатай ямкi.
— Даруй, — сказаў я, — я праўда — больш такога рабiць не буду.
Ён звярнуў з аўтабана i паехаў паўз маляўнiчыя палi, паўз цiхiя лясныя ўскрайкi.
'XYZ' — гэта былi тыя самыя лiтары, якiя ён бачыў на фотакопiях эскiзаў велiчынёю з дзве паштоўкi: вечарамi бацька ператасоўваў iх, ныбi карты для гульнi; дом для выдаўца на ўскраiне лесу — «XxX»; разбудова гмаху таварыства 'Сас'етас' — «YxY»; дом для настаўнiка на беразе ракi — адзiн «Y»; тыя самыя лiтары памiж нагою святога Iаана i нагою святога Пятра.
Ён павольна ехаў сярод палеткаў, на якiх круглявыя буракi выглядалi ўжо з-пад буйнага зялёнага лiсця; iржышчы, паплавы, за якiмi быў ужо вiдзён узгорак Казакен.
— Чаму ты не хочаш мне пра ўсё расказаць? — спыталася Марыяна.
— Бо я сам яшчэ гэтага не разумею, бо не магу сам яшчэ паверыць у гэта; мажлiва, гэта проста паскудны сон; мажлiва, я змагу табе пазней гэта растлумачыць, а можа, i нiколi не здолею.
— Але быць архiтэктарам ты ўжо не хочаш?
— Не, — адказаў ён.
— I з гэтае прычыны ты ляцеў на шчыты?
— Мажлiва, — адказаў ён.
— Я заўсёды ненавiдзела людзей, якiя не ведаюць, што такое грошы, сказала Марыяна, — якiя з шалёнай хуткасцю пруць на машынах проста на шчыты, дзе напiсана «СМЕРЦЬ», якiя нi за што нi пра што палохаюць пешаходаў, што выйшлi прайсцiся i заслужылi адпачынак пасля працоўнага дня.
— У мяне была прычына iмчацца проста на шчыты.
Ён ехаў павольней, а на пясчанай дарозе каля падножжа ўзгорка Казакен спынiўся: машына стала пад разлапiстымi галiнамi хвоi.
— Навошта ты тут спынiўся? — спытала яна.
— Хадзем, пройдземся трошкi, — адказаў ён.
— Пазнавата ўжо, — запярэчыла яна, — твой дзядуля хутчэй за ўсё прыедзе цягнiком а палове пятай, а ўжо дваццаць на пятую.
Ёзэф вылез з машыны, прайшоў некалькi крокаў угару i, прыклаўшы руку да лба, зiрнуў у бок Дэнклiнгена.
— Напраўду, — сказаў ён, — бачу, як цягнiк выходзiць з Додрынгена; тая самая пыхкаўка, што i ў гады майго маленства: i прыбывае таксама, як i тады. Хадзем, чвэрць гадзiны яны, напэўна, пачакаюць.
Ён вярнуўся да машыны, дапамог Марыяне вылезцi, пацягнуў яе за сабою ўгору — пясчанаю дарогай; на палянцы яны селi; Ёзэф паказаў у бок раўнiны, яго палец рухаўся разам з цягнiком, якi тым часам iмчаў цераз бурачныя палеткi памiж iржышчаў i лугоў у напрамку Кiслiнгена.
— Ты нават не можаш сабе ўявiць, — сказаў ён, — як добра я ведаю гэтыя вёскi; як часта мы прыязджалi менавiта гэтым цягнiком; пасля таго як памерла мама, мы амаль увесь час жылi ў Штэлiнгене альбо ў Гёрлiнгене, а ў Кiслiнгене я хадзiў у школу; вечарамi мы беглi да цягнiка, на якiм з горада прыязджаў дзядуля — бачыш, вунь з таго цягнiка, што якраз цяпер выязджае з Дэнклiнгена; дзiўна, але мне заўсёды здавалася, што мы бедныя; пакуль была жывая мама i з намi жыла бабуля, нам давалi есцi менш, чым знаёмым дзецям, i мне нiколi не дазвалялi насiць добрага адзення, а толькi перашытае са старога — i мы мусiлi быць сведкамi таго, як яна налева i направа дарыла добрыя рэчы чужым людзям: хлеб, масла i мёд з кляштара i з маёнткаў; мы ж мусiлi есцi штучны мёд.
— I ў цябе не было нянавiсцi да яе, тваёй бабулi?
— Hе, i я сам не ведаю, чаму я не стаў ненавiдзець яе за гэтыя бессэнсоўныя дзiвацтвы; можа, таму, што дзядуля забiраў нас у свой кабiнет i крадком даваў усялякiя ласункi; а яшчэ ён нас вадзiў у кавярню Кронэра i напiхваў нас усiм; ён заўсёды казаў: 'Toе, што робяць вашыя мама i бабуля, гэта вялiкая, вельмi вялiкая рэч… але я не ведаю, цi вы ўжо досыць вялiкiя для гэткай вялiкасцi'.
— Ён сапраўды казаў гэта?
— Казаў, - рассмяяўся Ёзэф. — Калi мама памерла, a бабулю забралi, мы засталiся з дзядулем адны, i
