свайго ўласнага помнiка, а не таго, хто я сапраўды — стары чалавек, якi сёння ўраннi даў даручэнне сакратарцы апляваць свой помнiк; не пужайцеся, вялебны ойча, я не замiрыўся са сваiм сынам Отам, якi не быў маiм сынам, а толькi абалонкай майго сына; я таксама не магу святкаваць замiрэнне з будынкамi, нават калi я сам iх ставiў. Таго, што нас не будзе на фэсце, нiхто не заўважыць: канцлер, мiнiстры, замежныя княскiя асобы i высокiя царкоўнiкi-дастойнiкi, вядома ж, годна запоўняць гэтую пустату. Ты, Роберт, зрабiў гэта i пабаяўся сказаць мне? Твае позiркi, твае рухi пад час агляду абацтва выдалi цябе; што ж: цяпер гэта мяне не кранае… Мажлiва, ты ў тую хвiлiну думаў пра хлопца, iмя якога я так i не даведаўся, пра хлопца, якi ўкiдаў цыдулкi ад цябе ў нашу паштовую скрыню, i пра кельнера, якога звалi Гроль; пра авечак, якiх нiхто не пасвiў, - i мы таксама; таму давайце не будзем святкаваць замiрэння; sorry, [13] вялебны ойча, неяк Вы перажывяце гэта, наша адсутнасць не будзе для Вас адчувальнаю; загадайце павесiць на сцяну кляштара мемарыяльную дошку: 'Пабудавана ў 1908 годзе Генрыхам Фэмелем ва ўзросце 29 гадоў; разбурана ў 1945 годзе Робертам Фэмелем ва ўзросце 29 гадоў'…а што ты, Ёзэф, будзеш рабiць, калi табе будзе трыццаць? Магчыма, ты заменiш бацьку ў канторы статычных разлiкаў: будзеш будаваць альбо разбураць? Формулы, вiдавочна, больш дзейсныя, чым муравальны раствор.
Падмацуйце сваё сэрца харалам, вялебны ойча, падумайце як след, цi сапраўды Вы замiрылiся з тым духам, што разбурыў кляштар'.
— Вялiкi дзякуй, вялебны ойча; гэта будзе нам вялiкая радасць — узяць удзел у Вашым фэсце, — сказаў стары Фэмель уголас.
Ад лугоў i нiзiн ужо цягнула прахалодаю, сухое бурачнае лiсце павiльготнела, пацямнела, абяцаючы багаты ўраджай; злева, па-над рулём, бялявая галава Ёзэфа, справа — абедзве цёмнавалосыя галовы дзяўчат; машына цiха iмчалася ў напрамку горада; цi нехта дзесьцi заспяваў песню: 'Мы жалi збожжа'? Яна здавалася гэткай самай несапраўднай, як i зграбная вежа Святога Севярына, расплывiстыя абрысы якой вiднелiся на даляглядзе; Марыяна зноў загаварыла першая:
— Ты не паедзеш праз Додрынген?
— Hе. Дзядуля хацеў ехаць праз Дэнклiнген.
— Мне думалася, мы паедзем самай кароткай дарогай.
— Калi мы а шостай вернемся ў горад, — сказала Рут, — у нас будзе яшчэ досыць часу; за гадзiну мы добра паспеем пераапрануцца.
Размова маладых людзей, нiбы цiхi шэпт з глыбокiх цёмных штольняў, дзе засыпаныя зямлёй гарнякi iмкнуцца падбадзёрыць адзiн аднаго: 'Бачу святло…' — 'Ды не, ты памыляешся…' — 'Але я i праўда бачу…' — 'Дзе?' 'Цi ты не чуеш стуку? Гэта ратавальная брыгада…' — 'Я нiчога не чую…'
Цi не занадта гучна мы гаварылi ў гасцёўнi абацтва?
Нядобра вызваляць формулы з закасцянеласцi, надаваць формулам слоўную форму, а ўспамiны ператвараць у пачуццi; пачуццё можа забiць нават такiя добрыя i суровыя рэчы, як любоў i нянавiсць; цi праўда гэта, што на свеце некалi жыў адзiн гаўптман, iмя якога было Роберт Фэмель, якi так добра валодаў жаргонам афiцэрскiх казiно, так дакладна прытрымлiваўся тамтэйшых звычаяў, заўсёды, згодна з пратаколам, запрашаў да танца жонку самага старэйшага званнем афiцэра, умеў нягучна, але выразна абвяшчаць тасты 'за славу нашага дарагога нямецкага народа'; шампанскае, ардынарцы, гульня ў бiльярд; чырвонае на зялёным, белае на зялёным; i аднаго вечара перад iм апынуўся з кiем у руцэ пэўны чалавек, якi, усмiхнуўшыся, сказаў яму: 'Лейтэнант Шрыт; як бачыце, таксама, як i Вы, спецыялiст па выбухах; з дапамогаю дынамiту бараню заходнюю культуру'. Ён не ведаў, што такое душэўныя пакуты, умеў чакаць i эканомiць; яму не трэба было зноў i зноў мабiлiзоўваць сэрца i пачуццi, ён не ўпiваўся трагедыяй, даўшы клятву, што будзе падрываць толькi нямецкiя масты, толькi нямецкiя дамы, што ад яго рук нават нiводная шыбiна не пацерпiць у расейскай хаце; чакаць, гуляць у бiльярд, не казаць нiводнага лiшняга слова… I, нарэшце, у святле веснавога сонца мы ўбачылi яе, нашу вялiкую здабычу, якой мы так доўга мусiлi чакаць, — абацтва Святога Антонiя; а на даляглядзе вiднелася i iншая здабыча, якая потым выслiзнула з нашых рук, — Святы Севярын.
— Hе едзь так хутка, — цiха сказала Марыяна.
— Прабач, — адказаў Ёзэф.
— А навошта мы едзем у Дэнклiнген?
— Дзядулi туды трэба, — растлумачыў Ёзэф.
— Ёзэф, — сказала Рут, — на машыне ў гэтую алею заязджаць няможна; хiба ты не бачыш шыльдачкi: 'Толькi для мясцовых чыноўнiкаў'? Ты што, таксама мясцовы служачы?
Вялiкая дэлегацыя — гаспадар, сын, унук i будучая ўнучкава жонка спускалася да зачараванага замка.
— Hе, не, — сказала Рут, — я лепей пачакаю тут. Пакiньце мяне тут, калi ласка.
Вечарамi, калi я сяджу разам з бацькам у гасцёўнi, бабуля б магла быць з намi: я чытаю, ён папiвае вiно, корпаецца ў скрынках сваёй картатэкi, раскладае перад сабою, нiбы пасьянс, фотакопii памерам з дзве паштоўкi; заўсёды карэктны, ягоны гальштук добра завязаны, на камiзэльцы нiколi нiводзiн гузiк не расшпiлены: нiколi не ператвараючыся ў добранькага татуся; ён стрыманы i заклапочаны; 'Цi патрэбны табе кнiгi, сукенкi, грошы на паездкi; ты не сумуеш, мая дзетка? Можа, хочаш куды схадзiць? У тэатр, у кiно, на танцы? Я ахвотна пайду з табою; а можа, табе хочацца яшчэ раз запрасiць сваiх школьных сябровак выпiць кавы ў нас на тэрасе — бо пагода стаiць, i гэткая цудоўная?' Вячэрняя праходка перад тым, як iсцi спаць: паблiзу шматпавярховых дамоў, па Модэстгасэ, аж да самай брамы, пасля па Вакзальнай вулiцы да самага вакзала. 'Цi чуеш ты пах далячыняў, дзетачка?' потым цераз падземны пераход, паўз сабор Святога Севярына, паўз гатэль 'Прынц Генрых'; 'Грэц забыўся змыць з тратуару плямы крывi'; кроў дзiка засохла i пачарнела; 'дзiцятка, палова дзесятай ужо; зараз табе трэба класцiся спаць, дабранач'; пацалунак у лоб; заўсёды прыязны, заўсёды карэктны; '…Калi хочаш, возьмем служанку; цi табе яшчэ не надакучыла харчавацца ў рэстаране? Шчыра кажучы, я не люблю чужых людзей у хаце'. Сняданак: гарбата, булкi, малако; пацалунак у лоб i часам сказаныя зусiм цiха словы: 'Дачушка, дачушка…'
— Што, тата?
— Давай паедзем.
— Зараз, вось так адразу ж?
— Ага. Hе хадзi ў школу сёння i заўтра; мы паедзем недалёка, толькi да Амстэрдама; цудоўны горад, дзiцятка; цiшыня, вельмi дружалюбныя людзi… трэба толькi ведаць iх.
— Ты ведаеш iх?
— Ведаю, дачушка; я ведаю iх. Цудоўна гэта: гуляць вечарамi ўздоўж каналаў… Вада, нiбы шкло… Шкло. Цiшыня. Ты чуеш, якiя тут цiхiя людзi? Нiдзе на свеце гэтак не шумяць, як у нас: усё нешта крычаць, лямантуюць, голасна выхваляюцца. Табе не будзе сумна, калi я схаджу i пагуляю яшчэ ў бiльярд? Давай пойдзем разам, калi гэта можа цябе пацешыць.
Я нiколi не магла зразумець таго захаплення, з якiм сачылi за ягонай гульнёю i старыя, i маладыя; сярод клубаў цыгарэтнага дыму, паставiўшы побач з сабою на борцiк кухаль пiва, ён гуляў у бiльярд, у бiльярд; цi яны сапраўды былi з iм на «ты», а можа, гэта проста адметная рыса галандскай мовы, што iхнiя звароты да яго пачыналiся быццам бы з «ты»; яны ж ведалi, што яго iмя — Роберт; гук «р» яны пракатвалi праз нёба, нiбы цвёрдую карамельку. Цiшыня. Гэтулькi шкла на каналах. Рут мяне завуць, я — напалову сiротка: маёй мацi было дваццаць чатыры, калi яна памерла; а мне тады было тры гадкi, i калi я думаю пра яе, то думаю пра семнаццаць цi пра дзве тысячы год; дваццаць чатыры — гэта не тая лiчба, якая падыходзiць да яе; толькi менш васемнаццацi цi больш васьмiдзесяцi; мне заўсёды здавалася, што яна бабулiна сястра; я ведаю тую вялiкую таямнiцу, якая пiльна ахоўваецца: бабуля звар'яцела, i я не хачу бачыць яе, пакуль яна застаецца вар'яткай; яе вар'яцтва — падман, смутак, схаваны за тоўстымi мурамi; я ведаю гэта, п'янею часта ад гэтага i плаваю ў хвалях падману; усе жылыя пакоi дома нумар восем па Модэстгасэ населеныя зданямi. 'Падступнасць i каханне'; дзядуля пабудаваў кляштар, бацька яго ўзарваў, Ёзэф адбудоўваў яго нанова. Што мне да таго: вы б вельмi здзiвiлiся, калi б уведалi, як мала мяне гэта кранае; я бачыла, як з падвалаў выносiлi трупы, а Ёзэф спрабаваў давесцi мне, што гэта хворыя i iх вязуць у шпiталь; але хiба хворых ускiдаюць, як мяхi, на грузавiк? А потым бачыла, як настаўнiк Крот на перапынку ўпотайкi заходзiў у клас i краў з ранца Конрада Грэца хлеб з маслам; я ўбачыла Кротаў твар, i мяне ахапiў смяротны жах; я малiлася: 'Прашу Цябе, Божухна, не дапусцi, каб ён мяне тут убачыў; прашу i малю Цябе…', бо я ведала, што ён мяне заб'е, калi ўбачыць; я стаяла за класнай дошкай: шукала там сваю запiнку для валасоў, i ён мог убачыць мае ногi, але Бог злiтаваўся з мяне: Крот мяне не заўважыў; мне быў вiдзён яго
