засмяяўся, абняў і пацалаваў яе. Але халодныя былі яго губы, жаль выпырхнуў ад гэтага холаду, і спатканне пайшло звычным ладам.
Ён пагуляў з дзецьмі, потым селі да стала, Рагнеда наліла і паднесла мужу чару, ён адпіў і вярнуў ёй - адпіць за радасць сустрэчы пасля паходу. Напачатку яму і гаварыць было неяк цяжка, зусім не ў ахвоту - нагаварыўся на папярэдніх гулянках, нудна, здавалася, пераказваць усё для жонкі, ды пасля некалькіх чарак князь запаліўся і падрабязна гаварыў пра паход, асаду і ўзяцце Корсуні, пра далёкія выгады перамогі: захвалюецца кесар Васіль, задумаюцца яго радцы, атрымаем саступкі, узмоцніцца паўднёвая кіеўская мяжа, сцішацца печанегі... Рагнеда слухала, згаджалася; князь разважаў пераканаўча, гэтак, відаць, усё і будзе, як ён гаворыць, у дзяржаўных справах ён стаў разумны; ды і ён не ўсё ведае - не ведае ён, што далёкіх выгадаў яму не ўбачыць, а роўна і блізкіх; наўрад ці падымецца ён на досвітку. Вось прыцемкі падышлі, сонца закацілася, а разам з ім коцяцца да канца жыццё князя і ейнае жыццё... Гэтая неадхільнасць, непазбежнасць яго пагібелі, яе смерці, немінучыя бедствы і пакуты дзяцей, асуджаных на сіроцтва, засмучалі яе; хацелася ёй, каб ён адчуў незвычайнасць гэтага вечара, угледзеўся ёй у вочы, убачыў яе боль, суровасць, тугу, узгадаў свае грахі, неадмытую кроў і павініўся, сказаў хоць бы слова суцяшэння, шчырага жалю... І яна даруе, у яе рука не падымецца, калі яна ўбачыць у ім раскаянне і спагаду.
Рагнеда чакала гэтых выратавальных словаў, у думках яна прасіла: «Абудзіся, князь! Не губі сябе і мяне праз грубасць! Пачуй мяне!»; аднаго пяшчотнага слова, чуйнага позірку было б дастаткова, каб зламаць яе рашучасць. Але ён, захоплены ўдачамі сваёй справы, гаварыў пра ралляў, балгар, печанегаў, кесара, пра новы вялікі паход на вяцічаў і голядзь, і нішто іншае не закранала яго душу...
Нечакана ён успомніў аб дзецях і схадзіў пагладзіць іх. Але зноўку сеўшы за стол, адразу пра іх забыўся і пачаў старое, больш для сябе важкае: вяцічы бунтуюць, балгары хітруюць, даніны не хапае, Царгорад хістаецца, Таўрыя мая. Потым зірнуў на Рагнеду, пажадліва ўсміхнуўся, выпіў апошнюю чару і кіўнуў на ложак: «Спаць?» Яна паднялася: «Так, самы час!» Князь сам імкнуўся насустрач смерці... Вось ён зняў пояс і паклаў на стол меч і нож. Вось яна ідзе да ложка; скідае на падлогу спадніцу... Ох, як труна, халодная іх сямейная пасцель. І нашто прымаць гэта апошняе катаванне спарваннем. Ды ніяк не абысціся без гэтай пакуты, і муку сваю трэба стрываць. О, багі, дайце сцярпець холад ягоных рук, груз яго цела! Тахкае, б'ецца яго сэрца за панцырам рэбраў. Варта палашчыць іх, выбіраючы зручны ўваход для нажа. Вось яны, лагчынкі між рэбрамі... Так, усе прыступныя, не толькі князь Рагвалод, яго жонка і сыны! У вялікага князя кіеўскага такая ж тонкая скура... Вось блішчаць яго вочы; у іх бурліць юр; аслеплены князь Уладзімір юрам, агідна глядзець зараз на яго твар; лепш заплюшчыць вочы і перачакаць хвілі яго шаленства, нічога не бачачы... Вось ён дыхае стомленымі ўздыхамі пераможцы. Пэўна, прыемна князю, што ён аддаў гадавую даніну Гарыславе і цяпер ужо будзе вольны ад яе да наступнага лета, і ўжо бачацца яму новыя людзі, новыя землі, радасць дзяржаўных загадаў. Вось рука яго лянівым сонным рухам прапаўзла па яе целу, кранула грудзі і схавалася пад уласную галаву. Усё, ён закінуў рукі - змарыў яго сон. Спі, князюшка, спі! Лёгкая будзе табе смерць, без тых жахаў, што прымусіў ты зведаць маіх бацьку і маці, не ўбачыш ты сваю дачку на бруднай саломе пад насільнікам, не пырскне па тваіх вачах кроў тваіх сыноў, і сам ты не ўбачыш смяротнага цёсу. Лёгка табе ўсё давалася, нават смерць у цябе прасцейшая, чым у іншых...
Ціха ў хаце, у суседнім пакоі дагарае свечка. Трэба новую запаліць, думае Рагнеда, без святла не патраплю я ў сэрца. Яна падымаецца, Уладзімір скрозь сон нешта мармыча, ёй здаецца: «Куды ты?» - «Свечку змяніць, - ціха гаворыць яна. - Не бачна цябе». Рагнеда падыходзіць да стала, запальвае ад слабенькага агеньчыка другую свечку, капае на стол воскам і мацуе свечку каля нажа. Злавесна блішчаць яго пазалочаныя тронкі. Схапіць бы яго... Не, нельга спяшацца, яшчэ не час, не ўцячэ Ўладзімір, у пастцы ён, капішчам стане іхняя пасцель, а ён ахвярай - чакаюць багі яго крыві, атрымаюць яны вялікую асалоду. Вось дагарыць тонкая свечка - тады і кон; няхай жыве, няхай сніць сны пра рамеяў і Таўрыю, пакуль свеціць трапяткі агеньчык...
І ўвесь час, пакуль свечка аплывала васковымі слязьмі, калыхаліся перад вачыма Рагнеды нейкія барвовыя плямы, цьмяна праглядаліся скрозь іх знаёмыя постаці - яна разумела, што яны мацуюць яе руку... Раптоўна ўбачыла яна ў куце трох старых з Палаты, нерухома назіралі яны за ёю, і ад іхнай уважнасці тужліва замерла сэрца; нашто яны тут; прыносяць яны з сабой няўдачу; заўжды перад новай бядою заглядаюць яны ёй у вочы. А-а, здагадалася Рагнеда, - ёй жа памерці сённяшнім ранкам, яны развітваюцца. І не стала старых, нібы трапна разгадала яна гэта прывід...
Вось свечка дагарае. Рагнеда кранула князя локцем. Уладзімір не адчуў. Яна ўзнялася і, не азіраючыся, пайшла да стала. Лёгка, з гатоўнасцю, выпаўз з похвы матавы клінок. Рагнеда заціснула нож у руцэ - пад вялікім пальцам аказалася круглае наверша з камянём. Моцна сціскаючы прыладу смерці, яна ціха наблізілася да ложка. Уладзімір не паварушыўся. «Спіць як забіты, - падумала яна. - Мёртвым сном». Яна прыглядзелася да яго грудзей, шукаючы абранае для ўдару месца. «Толькі бы ён не закрычаў», - падумала яна, згадаўшы дзяцей. Нож ужо ляцеў уніз, але гэтая раптоўная і нечаканая думка скрывіла руку і лязо трапіла не ў сасок, а ў рабрыну і пайшло па ім, узрэзваючы скуру...
Князь прыўскочыў і прачнуўся; яшчэ не зразумеўшы, што з ім, ён, па чуццю небяспекі, збіў Рагнеду з ног ударам кулака. Грукнуў аб падлогу нож. Боль раны, мокрая ад крыві кашуля, варожы, раз'юшаны позірк жонкі імгненна растлумачылі князю, што адбылося. У яго вачах мільгануў страх - ён адчуў, як блізка стаяла смерць; Рагнеду гэты кароткі княжы жах суцешыў - Уладзімір быў жывы, ён выратаваўся, ёй зноў не пашчасціла, цяпер ужо назаўсёды. Яна бачыла, як ён ускочыў, прыціснуў руку да раны і ўтаропіўся ў нож, на якім засталіся кроплі крыві. З абыякавасцю да наступнай сваёй хвіліны яна глядзела на Ўладзіміра. Вось ён схапіў нож і падступіў да яе. З вялізнай клямай крыві на кашулі стаяў ён над Рагнедай, і напружана дрыжэў ва ўзнятай яго руцэ кінжал. Лютасць адняла ў яго мову; нейкім воўчым рыкам выходзілі з яго вуснаў словы прысуду - але ўсадзіць у жонку нож ён устрымаўся, малой здалася яму такая адплата. Раптам усвядоміўшы, што галоўны яе губіцель, першы яе вораг жывы і будзе жыць, Рагнеда зарыдала; сціскаючы галаву рукамі, ківаючыся, яна адчайна пытала лёс: «Чаму ён жывы? Чаму жывы?»
- Апраніся, - пачула яна хрыплы голас Уладзіміра. - Твая чарга!
Сабраўшы сваё адзенне, ён выйшаў з хаты. Рагнеда паднялася, няспешна надзела кашулю, спадніцу, абулася ў боты і прайшла ў пакой, дзе спалі дзеці. Кожнага пацалавала ў цёплую скронь, агледзела ўсіх пяцёх, ужо сіротак; зашчаміла ёй сэрца, слёзы жалю пакаціліся па шчацэ. Яе развітальны пацалунак абудзіў Ізяслава. «Што, мамка?» - спалохана запытаў малы. «Спі, сынок, - супакоіла Рагнеда. - Усё добра. Спі!» Яна вярнулася ў спальню і села на ложак, чакаючы князя ці князевых катаў. Горкая была хвіліна - помста не спраўдзілася, дзеці асірацеюць, сама яна памрэ. Але і жыць ужо немагчыма. Раптам увайшоў Ізяслаў і стаў перад ёю: «Мама, што?» Жаласна глядзелі яго вочы, мучылася прадчуваннем нейкай бяды нявіннае дзіцячае сэрца. Рагнеда абняла сына, прытуліла, удыхала салодкі пах яго валасоў, лашчыла худую спіну і шкадавала пра недарэчны свой промах... «Ах, сынок мой, сынок мой, - шаптала яна, - бедны мой сынок!» - «Што, мама? - хваляваўся Ізяслаў, пачынаючы плакаць. - Чаму плачаш?» - «Зараз твой бацька заб'е мяне, - адказвала яна. - Не забудзь гэты час!» Наказаўшы «не забудзь гэты час», яна дакладна ўзгадала апошнія словы свайго бацькі. Вось што ён крычаў ёй, верачы, што яе не заб'юць: «Не забудзь гэты час, Рагнеда!» Не забудзь - значыць, адпомсці. І во як павярнулася яе помста. Колькі гадоў не помніла, а як зрабіла - дык на сваю смерць. Забудзе і ён, пакуль дарасце да сілы. «Не забудзь гэты час!» - паўтарыла яна безнадзейна.
Адчыніліся ўваходныя дзверы, хутка ўвайшоў Уладзімір з аголеным мечам. За ім стаялі, свецячы паходнямі, двое кметаў. Рагнеда паднялася. Нечакана Ізяслаў ступіў наперад і сказаў:
- Раней забі мяне, тата. Не хачу бачыць смерці матулі.
Князь доўга глядзеў на сына, і яго рашучасць да помсты захісталася. Позірк яго пацверазеў, ён цяжка і скорана ўздыхнуў.
- Усе мы жорсткія, - сказаў ён з горыччу і нібы ў апраўданне. - Не заўсёды па ўласнай волі. Вырасцеш - зразумееш.
Ён з дакорам паглядзеў на Рагнеду і пайшоў. Зашумеў крыкамі двор, прарыпелі вароты, і тупат дзесятка коней паведаміў, што князя ў двары ўжо няма. І ніколі больш не будзе, зразумела Рагнеда. Яна абняла сына: «Сыночак мой, любы, выратоўца ты мой!» З'явілася Рута; нічога не пытаючы, зняла скрываўленую прасціну, пасцяліла чыстую. Ізяслаў не хацеў ісці спаць. «Баюся, матуля, - прасіўся ён. - Хачу з табой». Ён лёг на Ўладзімірава месца і, трымаючы руку Рагнеды, хутка заснуў.
- Што ж будзе, княгіня? - запыталася Рута.
- Што будзе, тое будзе, - адказала Рагнеда. - Горай, чым было, не будзе.
