- Крыві пралілося, - з прыкметнай нязгодай сказала Рута. - Не даруе князь. Не будзе па- ранейшаму.
- Лепш памерці мне, чым жыць па-ранейшаму, - вызначыла Рагнеда.
Прайшло два дні. Рагнеда правяла іх з дзецьмі, лашчачы кожнага, і кожнаму дагаджала. Няведанне лёсу болей не займала яе; яна падрыхтавалася прыняць любыя змены. Нават думка пра пакаранне смерцю, якім зноў можа запаліцца Ўладзімір, цяпер яе не страшыла. Яшчэ ён мог замкнуць яе ў парубе, але і магчымая адзінота ў астрозе не адгукалася горыччу. Сваю будучыню яна праверыла яго ўдачамі; ён будзе жыць, і таму яе лёс не мог быць шчаслівым - чаго ж баяцца? Справа зроблена, зваротнага шляху няма, тым больш што яе засцерагалі - старыя палачанскія багіні падавалі ёй знак адмовіцца ад замаху; яны заўсёды з'яўляюцца перад бядой; калі яны паказваюцца на вочы - значыць чакай няўдачы, крыві, смерці.
Яны ведалі, што Ўладзіміру абыдзецца; яны прыйшлі нагадаць ёй пра яе асуджанасць; яна не паслухалася; гэта яе віна, яе паражэнне, і цяпер трэба дажываць свае дні з гонарам. Тое, што залежала ад яе, яна здзейсніла, наперад сумленне не будзе прыпальваць яе за боязь, хістанні, нерашучасць, пакорлівасць. Так, шкада, яна не здолела забіць яго, бо за яго ягоныя багі, ды кінжальным ударам яна разбіла хлусню, і кроў Уладзіміра зняла з яе ганьбу сямігадовай пакоры. Князь ведае, што літасці яна не папросіць, і таму як ён пажадае, так і спраўдзіцца. Чаго ж хвалявацца пра тое, што ад нас не залежыць?
На трэці дзень апоўдні прыбыў у двор блізкі Ўладзіміраў баярын па прозвішчу Бедавей. Сур'ёзнасць яго позірку, значнасць маўчання падказалі Рагнедзе, што ён прывёз княжае рашэнне, вельмі нядобрае. Абразай была ўжо прысылка да яе менавіта Бедавея - аднаго з ноўгарадцаў, якія былі ў княжай хаце на полацкім дзядзінцы, калі гвалціў яе Ўладзімір і рэзалі князя Рагвалода і яго сям'ю; можа, сам Бедавей і біў нажом у сэрца яе братоў і маці. Для яго ўсё проста; ужо самое яго прозвішча - рысак - паказальна; сапраўдны конь гэты Бедавей, добра слухае княжую пугу. І морда ў яго сціснутая з бакоў і падоўжаная ўніз, як у каня, і валасы вісяць падобна конскай грыве, і ў вачах заўсёдная гатоўнасць убрыкнуць капытом.
- Што, Бедавей, - прыспешыла яго Рагнеда. - Адразу кажы, не ў госці ж прыехаў.
- Можна і адразу, - згадзіўся баярын. - Даецца Ізяславу горад, і будзеш ты там жыць разам з сынам. Астатнія дзеці застануцца пры бацьку. Заўтра ад'едзеце.
- Куды? - запытала Рагнеда.
- Далёка, княгіня, - усміхнуўся Бедавей. - На дрыгавіцкія межы, ёсць там горад Няміга на Свіслачы, а лепш не скажу - сам там не быў. Прыедзем - пабачым.
- Адкажы, Бедавей, - нахілілася да яго Рагнеда. - Уладзімір сам вырашыў ці Дабрыня парадзіў?
- Усе баяры рашалі, - сказаў Бедавей шчыра. - Ды і што табе - хто? - дадаў ён. - Магло і горш быць. Многім хацелася, каб табе галаву адсеклі. Ты радуйся, даравалі табе.
Рагнеда не адгукнулася. Баярын пасядзеў яшчэ хвіліну, не знайшоў, што сказаць, і паехаў.
Адну ноч адпусцілі ёй на развітанне з дзецьмі, а на золку - вечнае расстанне. Так ацаніў Уладзімір сваю кроў і рану, такую браў плату: хацела пакінуць дзяцей без бацькі, без сябе - хай здзейсніцца, не чуць ім больш твайго голасу... Гэтую апошнюю кіеўскую ноч Рагнеда прасядзела з дзецьмі. Спалі, паклаўшы пухленькія шчочкі на маленькія кулачкі, яе дочкі - Прадслава і Прамаслава; на бацькоўскі лад, закінуўшы за галаву рукі, ляжалі тры сына - Ізяслаў, Яраслаў, Усевалад, і яна галубіла іх, убірала ў памяць іх твары, згадвала нараджэнне кожнага, прагныя губкі на грудзях, іх першыя песенькі, першыя крокі і першыя іх словы, іх любоў да яе, якую непазбежна загасіць гэтая вечная разлука...
Заняўся новы дзень, двор прачнуўся, пачаліся зборы. Пад наглядам Руты чаляднікі выносілі скарб. Селі ў апошні раз сумесна снедаць - яна, дзеці, варта, дваровыя. Нехта нясмела сказаў пра віно, Рагнеда ўхваліла. З'явіўся і пайшоў па кругу карэц; усе выпілі, але нічога не гаварылі. «Як пасля пахавання, - падумала Рагнеда. - Трызна і ёсць: дзеці маці сваю хаваюць. Усе дарослыя гэта разумеюць і маўчаць». Не паспелі паесці, як прыехаў Бедавей з чатырма вазкамі. Вось і настаў час самага цяжкага выпрабавання - пацалаваць апошні раз дзетак, схлусіць ім, стрымліваючы слёзы і крык, што едзе ў далёкую вандроўку, няхай яны яе чакаюць, яна прывязе жаданыя гасцінцы. Яраслаў захацеў птушку, Усевалад - нож, Прадслава - шкатулку, а меншая, Прамаслава, няшмат ведаючы словаў, сваё жаданне не акрэсліла. Нічога ёй яшчэ не хацелася, апроч мацярынскай пяшчоты. І гэтак моцна яны верылі ў неразлучнасць з маці, што не зразумелі свайго блізкага гора, не заплакалі, а Ізяслаў нічога не сказаў братам і сёстрам, падвучаны маўчаць...
Рагнеда з сынам і Рута пакланіліся былому свайму прыстанку, рэчцы Лыбедзь, людзям, з якімі пражылі побач сем гадоў, і пакаціў маленькі абоз, ачолены маўклівым Бедавеем, да дняпроўскай прыстані. Тут пераселі яны ў стругі, вёслы ўдарылі па вадзе, і паціху знік з поля зроку стольны горад Кіеў, горад палону і пакуты.
Марудна, з доўгімі прыпынкамі праходзіла плаванне па Дняпры, потым па Бярэзіне, па лукавінах і выгінах Свіслачы да вусця дробнай рэчкі Нямігі, дзе стаяў горад Няміга. Тут заначавалі, а ранкам коламі пацягнуліся сярод балот па зыбкай дарозе ў нейкі горад, аддадзены Ўладзімірам сыну як ягоны ўдзел. Прыцемкамі дабраліся да месца; ніякага горада не ўбачылі, а была гэта застава - блізка Свіслачы высіўся насыпны пагорак, на ім быў дзядзінец, а навокал цясніліся хаты пасада - вось дзе меліся жыць сасланыя маці і сын. Вазы ўехалі на дзядзінец, скарб перанеслі ў невялічкую хату, і пачалі ўладкоўвацца. Рута запаліла печ, накрылі стол, каб адсвяткаваць пачатак жыцця ў згубленым сярод балот горадзе Ізяслава.
Малое места Ізяслаўль, ды сваё, і Рагнеда хутка прызвычаілася да нескладанага жыцця ў сынавым удзеле. Аднастайна праходзілі тут дні, але з полацкіх часоў не адчувала Рагнеда такога спакою на душы, як у цесным заслаўскім дварцы. Нават ранішні крык пеўняў, што ў Кіеве абвяшчаў новы дзень тугі, тут адгукаўся бадзёрасцю і весялосцю. Абдымаючы соннага Ізяслава, яна слухала пеўневы спевы, адзначаючы ўдачлівых і няўмелых пеюноў. І ў птушыным племені былі свае малайцы, зухі, свае галасістыя князі з правам на першы крык і розная драбяза, накшталт Бедавея, што паўтарала песню слабымі галасамі, былі нейкія ізгоі, якія заяўлялі пра сябе, калі ўсе іншыя заціхалі. Гэтае падабенства з чалавечымі адносінамі смяшыла Рагнеду. Калі немату ночы прарэзвала першая кукарэканне, яна казала сабе: «Вось князь Уладзімір запяяў!» Другі крыкун называўся Дабрынем, а ўжо ўвесь хор быў «баярствам», «кметамі», «карнікамі». «Баяры гарлапаняць!» - казала Рагнеда і падымалася. Сябе яна адносіла да анямелых людзей. Чаго лямантаваць, калі ўсё сказана. Неяк яна запыталася ў прызначанага ім ахоўніка Рудога, ці ёсць у горадзе пеўні, якія зусім не пяюць. Руды здзівіўся такой цікаўнасці і паабяцаў дазнацца. Распытаў людзей - аказалася, ёсць нямы пеўнік у Заслаўі, кінуў спяваць пасля бойкі з суседскім пеўнем. Рагнеда папрасіла паказаць ёй маўчуна. Здагадлівы быў Руды: калі прыйшлі на патрэбны двор, гаспадыня ўжо ведала пра магчымых гасцей, і вогненнай масці певень стаяў прывязаны за нагу. «Вось ён, княгінька, - казала баба, нібы вінавацячыся. - Так ён працавіты, але не крычыць, хоць ты яго забі. Можа, яму горла прабіў той дзюбай». - «Няхай жыве, - усміхнулася Рагнеда і дадала, на здзіўленне бабы: - Ён разумнейшы!»
З тых наведкаў безыменны ў жыхарах горад пачаў адкрывацца, завяліся знаёмыя, павяліся размовы. Загасла пакрысе пачатковая цікаўнасць, пільная ўвага ў вачах, якой сустрэлі Рагнеду насельнікі места. Ды і як магло не дзівавацца жыхарства свіслацкага паселішча? Хто з іх бачыў князя Ўладзіміра, яго жонак, яго сыноў, толькі імёны іх прыносіла пагалоска. І раптам прывозяць да іх яго сына. Яго жонку, былую полацкую князёўну, пра якую перадаюцца чуткі, што ўначы скалола вялікага князя нажом і ледзь не сплыў князь крывёю насмерць. Розныя, зразумела, склаліся меркаванні пра гэты ўчынак: бабы спачувалі Рагнедзе - усё ж чатырох дзетак адняў князь, цяжка цярпець такую страту; мужыкі, наадварот, ганьбавалі князеву літасць - вінен быў, на іхні розум, забіць такую змяю, бо гэтак кожная шалёная баба пачне дзіравіць мужа нажом, калі даверліва спіш з ёю побач. Але нават знаку шаленства не прыкмячалі ў княгіні назіральныя вочы; прасвятлеў у Заслаўі яе твар, спадабалася ёй у гэтым глухім балотным куце, а туга па сваіх стратах адбівалася добразычлівай увагай да ўсіх сустрэчных дзяцей.
Знявагай быў пільны нагляд, які ўсчаў за ёю заслаўскі цівун. Пэўна, атрымаў цівун Серада адпаведны загад праз Бедавея не дапусціць уцёкаў княгіні; таму хадзілі за Рагнедай пачаргова два вартаўнікі. Як цені, следавалі яны разам з Рагнедай у лес і на луг за зёлкамі, і на прагулянках уздоўж Свіслачы абавязкова цягнулася ззаду, за крокаў сорак, апаясаная мячом, з лукам цераз плячо маўклівая насцярожаная постаць. Каб не збегла. Толькі куды ўцякаць? І нашто? Дзе будзе лепш? Рагнеда ўсё ж запыталася ў цівуна: чаму
