даносіла, што жывы і заняты: брата забіў, з ягонай жонкай ажаніўся, варагаў, што абдзіралі Кіеў, нейкімі хітрыкамі выправіў да візантыйцаў, пакараў Яраполкавых баяраў, сваіх адорваў; не ў галаве яму была Рагнеда з рухлівым дзіцёнкам у жываце. А яна чакала яго, старалася думаць, што ён кахае яе; ён жа горад пасек і спаліў, каб узяць яе сабе, вайной на Яраполка рушыў, прывёз яе ў Кіеў... Было такое зацямненне, прыгнятала нізкая думка: прыняць што зрабілася, няхай абернецца дабром сабачае вяселле, іх пазначаны крывёй бацькоў і братоў шлюбны дзень...
Нарэшце нагадаў пра яе; увесь двор усхваляваўся, Рута прыбегла - князь у варотах. Сэрца забілася: як прымаць? ці выходзіць? плакаць? узрадавацца? - і хутка змякла: усё роўна ўвойдзе - трэба сустрэць. Яна выйшла з хаты, пакланілася. Не нізка, але ж сагнула-такі спіну; ды і не тое важна, якой глыбіні паклон, хоць галавой кіўні - прывітанне, павага госцю. Цяпер той далёкі паклон калоў Рагнеду прызнаннем сваёй знявагі. Нашто было кланяцца? За што? Ды хоць бы на тым скончылася. Не, ні ў чым яму не пярэчыла, слухала яго жарты, падпарадкавалася. Ён не проста ў госці заехаў, ён запрашае да сябе, будзе вяселле, яна ягоная жонка, Кіеў павінен пагуляць, дружына выпіць, народу трэба ведаць, хто Ўладзіміру сыноў нараджае...
Вось коціцца іх убраны стужкамі вазок па кіеўскіх пагорках. Народ іх разглядае, князь вясёлы, усім весела, і нават ёй нейкае задавальненне: вялікі Кіеў, шмат тут добрых двароў, такі ён, як снілася ў зімовых снах, і едзе яна па стромкіх адхонах, як некалі марыла, у княжыя палаты міма старадаўняга свяцілішча. Толькі не Яраполк побач - Уладзімір, з дружак - адна Рута, з полацкай дружыны - нікога, быццам у пустыні знайшоў яе жаніх. Але так і ёсць: пустка цяпер замест Полацка, ды пра тое лепш не думаць...
Вось уваходзяць яны ў палату - ад сцяны да сцяны сто крокаў, а ў шырыню сорак, сталы застаўлены пачастункам; князь садзіцца на сваё высокае месца, яна садзіцца з левай яго рукі, віно льецца ў чары, іх вітаюць, крычаць пра дзетак і шчасце, грыўні звіняць аб паднос...
Шчыльна сядзяць за сталамі баяры, грыдзі, кметы - усе тыя, хто ў Полацку біў, гвалціў, рабаваў, паліў; можа, і дораць маладым здабытыя ў Полацку грыўні. Нават і тых запрасіў князь на вяселле, хто бацьку, маці, Усяслава і Брачыслава калоў нажамі, разглядаў яе голую пад Уладзімірам, - яны таксама князевы госці, разам з усімі ёй здароўя жадаюць. А з правай рукі Ўладзіміра сядзіць Дабрыня; вось ён добра адпіў з братчыны, прасушыў рукавом вусы і ўхапіў нажом кавалак лябяжай грудкі. Ап'янелы, лагодны, рагоча, лёгка яму на сэрцы, усім адпомсціў: Вользіны любімыя ўнукі Яраполк і Алег зжыты са свету, а князя Мала ўнук - вялікі князь, а дамогся гэтага ён - сваёй воляй і парадамі. Вось так, Вольгушка; была б жывая, дык здохла б цяпер ад злосці...
Раптам зараўлі ў сто галасоў - горка ім стала. Вось цалуе яе Ўладзімір... так, прыгожыя ў яго вочы, але чужыя, п'яныя, далёкія... Стаіць яна пасля гэтага пацалунка, чуе смех, чуе патрэбнае па звычаю пытанне Ўладзіміра: як называць яе наперад мужу і людзям; Рагнеда - імя дзявочае, а ў замужжы - хто? Застолле сцішылася, чакаючы яе адказу. Адны мужчыны сядзелі за вясельным сталом, зрэдку траплялі між імі невядомыя Рагнедзе жанчыны, і ўсе яны былі Ўладзіміравы людзі, выканаўцы яго жаданняў: загадалі ім рэзаць палачанаў - яны рэзалі, сказалі б зараз забіць яе - забілі б, а вось сказалі гуляць - гуляюць... Усё ж не да канца яны забілі яе, знайшоўся правільны адказ. Якое імя ў замужжы? - Гарыслава! Няхай такое будзе імя... Так, кіеўская княгіня Гарыслава! Згарэлі слава роду і яе добрая слава... А яны не зразумелі ці не прынялі і п'янымі крыкамі патлумачылі інакш, прыемна для князя: гары, гары славай, княгіня, славай Уладзіміра! Так ім хацелася: каб Уладзімір славіўся, а яна гарэла. Так і ёсць...
Багі мае, палачанскія багі, шаптала ў пустату ночы Рагнеда, і ты, вечная насмешніца Мара, табе адной дадзена ўсыпляць душы, вярні мне ранейшае забыццё. Хай любоў да дзетак задушыць безадказныя пытанні; баліць ад іх сэрца, няма сну, і прыходзяць у начной цемры дакараць за доўгую цярплівасць дарагія людзі, якіх вынішчыла бязлітасная рука. Ён звёў іх, бацька яе дзяцей; была яна полацкая князёўна, стала княгінькай на вёсачцы, гаспадыняй глухога двара на беразе рэчкі Лыбедзь. Жыла тут, кажуць, у даўнія часы няшчасная Лыбедзь, сумавала ля ціхай вады, у тую ваду і кінулася; а зараз ходзіць па яе слядах другая няўдачніца, носіць ачунялую крыўду. За што такі лёс? Рута стараецца суцяшальна ўтлумачыць: з усімі жонкамі Ўладзімір гэтак, усе пакрыўджаныя; няма сэнсу бедаваць: жывыя, дзеці гадуюцца, што нам яшчэ? «Усе пакрыўджаныя!» Не, не ўсе. Хіба Адэля, Алова, Мілаліка вытрымалі столькі, колькі ёй выпала? Каго гвалцілі на вачах бацькоў, пад поглядамі кметаў? У каго зарэзалі маці і братоў? І хто яны, гэтыя іншыя жонкі? Невядома, хто яны. Любоўю Ўладзіміра ўзнесены яны з невядомасці, з малых, слабых, простых родаў. А яна - полацкая князёўна, дачка крывіцкага князя, ва ўсім роўная Ўладзіміру; але ён зраўняў яе з імі, уціснуў у іхні гурт; яна прыніжана яго любоўю. Што ж гэта такое - ягоная ўлада? Чаму ёй цярпець гэтую ўладарнасць? Ён прагнуў улады і дзеля ўлады забіў старэйшага брата, разбурыў Полацак, забіў князя Рагвалода, абяскровіў Смаленск. Так, улада патрабуе цвёрдасці. Ды калі заўтра нехта іншы пажадае захапіць уладу - што стане? Зноў бойкі, кроў, вогнішчы, мерцвякі! Уладзімір! Яму хочацца перайначыць сэнс свайго імя - уладарыць светам, а не мірам. Чаго ж дзівіцца, што нагэтулькі таннае для яго чалавечае жыццё. А кроў? А што яму чужая кроў, яна ў зямлю прасочыцца, дажджы яе змыюць, курганы зарастуць палыном, а трызна на свежых курганах - адпачынак дружыны.
«Ён Кіеўскую дзяржаву мацуе!» Быццам гэта нехта другі аддзяляў Ноўгарад. За што Яраполк хадзіў на яго вайной, за што пасварыліся яны насмерць, загубілі тысячы людзей за перамогу ў сваёй сварцы? Хто варагаў вёў паліць Полацак, разбураць Смаленск, рабаваць кіеўскія двары? «Русь! Магутная Русь!» Люблю Русь, калі мая, а не мая - дык агнём яе і сякерай. Гэта Адэлі ці Мальфрыдзе можна расказваць пра любоў да Кіева і Русі - яны, можа, і павераць. А яна гадавалася ў княжацкай сям'і, яшчэ размаўляць не ўмела, а ўжо слухала расклад княжых справаў і клопатаў, бачыла верх абавязкаў над жаданнямі. Не дзяржаву, а ўладу ён любіў. Ну, а цяпер, трымаючы ўладу, можна і дзяржаву любіць, пашыраць яе і ўзбагачаць наездамі на суседзяў. Чаму ж яе не любіць; уся яна ягоная, ён усярэдзіне. «Дужа князь заняты!» Вяцічаў падпарадкаваў, яцвягаў выціскае з Буга і Ясельды, усе павінны быць пад яго рукой, злуе ён на тых, хто трымаецца незалежна. Вось розных багоў сабраў на адным капішчы побач з княжым дваром - усім адначасна можна маліцца. Але на пупку капішча ягоны ідал, бажаство вайны Пярун. Галаву з срэбра зрабілі, вусы з золата, у вачніцах зіхацяць крывавым святлом чырвоныя каменьчыкі. А іншых ідалаў зрабілі з дубу, яны і ніжэйшыя, і ўсе на Перуна глядзяць. Пастаўлены паўколам у яго за спінай, як дружына за князем. Галоўнае Ўладзімірава жаданне: каб і жыццё падобна ўладкавалася - усе на яго глядзяць, баяцца і славяць.
А хто перад ім не схіліцца, таго дружына схіліць. Піць ды біць - іншага занятку не маюць. Князю прага ўлады спакойна жыць не дае, гэтым - сквапнасць. Срэбра насыпае ім з торбы. Ды адкуль важкія грыўні бяруцца? Не з Дняпра ж іх сеткай цягаюць. Падпарадкаваць некага трэба, застрашыць, прыціснуць данінай. Ад сваіх адымі - аддай князю Ўладзіміру, баярам яго, кметам, отракам - безліч іх. Калі равуць: «Слава князю!» - пэўна, серабро раздаваў. Па восем дзён цягнуцца бяседы, па трыста бочак мёду наварваюць, п'яныя пластом ляжаць, можна па іх спінах, як па масніцах, гарадскую вуліцу прайсці. На дурную галаву і крычаць «Слава!». Уладай ён ні з кім не падзеліцца, а мёд што? - новага бортнікі прывязуць.
Яму ўлада, а што ёй? Хіба можна параўнаць: ён - вялікі князь, - «сонейка яснае», «месяц светлы», «дзяржаўны волат», як толькі ні праслаўляюць яго лісліўцы, яна - палец ад рукі адсечаны. Дык за кім праўда?.. Забыцца зноў, але адступілася вераломная Мара, не цікавіць яе новая насцярожаная душа; не паверыць ўжо Мары княгіня Гарыслава так, як верыла шэсць гадоў назад князёўна Рагнеда, адразу ўбачыць немудрагелісты падман, усміхнецца і развее дурманлівы дымок над гаркотай праўды...
Прачнулася памяць, і разбурыўся спакой ціхага шматгадовага вар'яцтва. Вось і хадзіць Рагнедзе ўздоўж Лыбедзі, ахалоджваючы свае палкія думкі. Збоку глядзець - добрае ў яе жыццё, зайздросцяць ёй тутэйшыя смерды; не трэба ёй жаць, даіць, прасці, гатаваць; хочацца - сядзіць на прызбе, захочацца - гуляе з дзецьмі, не захочацца - іх нянькі даглядаюць, захочацца сумнай песні - варта паскача, схопіць дзе старца, прывязе - ён спявае; што яна скажа - тое згатуюць; захоча на свяцілішча - ёй вазок падаюць; захоча спаць увесь дзень - ніхто не ўпікне. Лепшага жыцця і быць не можа, чараўнік лепшага не дасць, бо і прасіць няма чаго, усё мае княгіня, адно, можа, няма залатых яблыкаў і птушынага малака; нібы сказка, такое жыццё: пальцам паварушы - і ўсё быццам само сабой зробіцца. Вось што яны думаюць, а яшчэ думаюць: каму ўсё дадзена, таму і дабро не ў радасць, ужо не ведаюць, што пажадаць, толькі і застаецца гуляць дзень за днём уздоўж рэчкі...
Так, усё ёсць, думае Рагнеда, усё маю, толькі радасці не маю. Ім і ў галаву не прыходзіць, што яна
