нейкае заразлівае вар'яцтва. I сапраўды, куды імкнуцца гэтыя бежанцы? Яны ідуць на поўдзень, як быццам там іх чакае жыллё і ежа, як быццам там іх чакае ўтульны цёплы прытулак. Але там, на поўдні, ёсць толькі запруджаныя мястэчкі, дзе людзі спяць у хлявах і дзе ўжо на зыходзе запасы харчу. Дзе нават самыя шчодрыя спакваля робяцца жорсткімі праз бязглуздасць гэтага нашэсця, якое пакрысе, нібы паток бруду, глынае іх саміх. Адна-адзіная правінцыя не можа прытуліць і пракарміць усю Францыю!
Куды яны ідуць? Яны і самі не ведаюць! Яны крочаць да нейкіх прывідных прыстанішчаў, бо ледзь толькі іхні караван дабярэцца да аазіса, як аазіса ўжо — і заваду няма. Кожны аазіс знікае, калі настае яго чарга, і ў сваю чаргу ён сам уліваецца ў караван. I калі караван дабіраецца, нарэшце, да вёскі, якая робіць выгляд, быццам яшчэ жыве, ён у першы ж вечар высмоктвае з яе ўсе жыццёвыя сокі. Ён абжырае яе, як чарвякі абжыраюць костку.
Вораг прасоўваецца наперад хутчэй бежанцаў. Сям-там танкі далучаюцца да іх патоку, і тады ён гусцее і паўзе назад. Часам у гэтым месіве захрасаюць цэлыя нямецкія дывізіі, і ў сякіх-такіх выпадках можна назіраць дзіўную рэч: тыя, што пры іншых абставінах забівалі, тут падаюць напіцца.
За час адступлення мы стаялі, можа, у тузіне вёсак, пераходзячы з адной у другую. Мы акуналіся ў гэтую цяжкую ціну, якая марудна сунулася праз гэтыя вёскі:
— Куды вы ідзяце?
— А хто яго ведае.
Яны наогул нічога не ведалі. Ніхто нічога не ведаў. Яны эвакуіраваліся. Нідзе ўжо не было ніводнага свабоднага кутка. Усе дарогі былі запруджаны. I ўсё-такі яны эвакуіраваліся. На поўначы моцным выспяткам быў разбураны мурашнік, і мурашкі разбягаліся хто-куды. Як належыць працавітым мурашкам. Без панікі. Без надзеі. Без роспачы. Быццам выконваючы свой доўг.
— Хто вам загадаў эвакуіравацца?
Загад заўсёды зыходзіў ад мэра, ці ад настаўніка, ці ад памочніка мэра. Ноччу, гадзін каля трох, ён нечакана паднімаў на ногі ўсю вёску:
— Эвакуіруемся.
Яны чакалі гэтага. Вось ужо два тыдні міма іх цягнуліся бежанцы, і яны перасталі верыць у непарушнасць свайго ачага. А чалавек жа з даўніх давён перастаў ужо быць качэўнікам. Ён будаваў сабе вёскі, якія стаялі вякамі. Ён глянцаваў мэблю, і яна служыла ягоным праўнукам. Бацькоўскі дом прымаў чалавека пры нараджэнні і вёз яго да самай смерці, а потым, як надзейны карабель, перапраўляў з аднаго берага ракі на другі і ягонага сына. Але вось аседламу жыццю прыйшоў канец. I людзі ішлі прэч адсюль, нават не ведаючы навошта!
XVI
Шмат гора давялося зведаць нам на шляхах вайны! Часам надараліся такія заданні, калі за адзін ранак трэба было агледзець і Эльзас, і Бельгію, і Галандыю, і поўнач Францыі, і мора. Але часцей за ўсё мы рашаем нашы зямныя задачы, і наш далягляд абмяжоўваецца дарожным заторам на якім-небудзь скрыжаванні. Так, да прыкладу, нейкіх тры дні таму мы з Дзютэртрам аказаліся сведкамі таго, як расплывалася вёска, дзе мы жылі.
Я, мусіць, ніколі не збаўлюся гэтага неадчэпнага ўспаміну. Гадзіне а шостай ранку мы з Дзютэртрам выйшлі з дому і ўбачылі неймаверны вэрхал. Усе гаражы, свірны, клуні вывернулі на вузкія вулачкі самыя разнастайныя сродкі перасоўвання, новыя аўтамабілі і дапатопныя калымагі, што вось ужо паўвека драмалі пад пылам, калёсы для возкі сена і грузавікі, омнібусы і брычкі. Калі б добра пашукаць, на гэтым базары знайшліся б і дыліжансы! Усе скрыні на колах былі вывалачаны на свет. У іх звальвалі хатні скарб. Абы-як увязаныя ў благія посцілкі, яго абы-як валакуць да вазоў. I вось ужо ўвесь гэты скарб ператвара-ецца ў хлам.
Раней ён вызначаў аблічча дома. Ён быў прадметам хатняга культу. Кожная рэч мела сваё месца, кожная набыла звычную неабходнасць і, авеяная ўспамінамі, мела сваю каштоўнасць, бо яна ўдзельнічала ў стварэнні сямейнага ачага. Аднак людзі, мяркуючы, што гэтыя рэчы каштоўныя самі па сабе, адарвалі іх ад каміна, ад стала, ад сцяны, паскідалі ў кучу, і цяпер выявілася, што гэта ўсяго толькі хлам, месца якому на барахолцы. Ад свята збераганых рэліквій, калі іх зваліць у кучу, проста верне!
Розрух пачынаецца прама на вачах.
— Ды вы што, здурэлі?! Што здарылася?
Гаспадыня кафэ, куды мы заглядваем, паціскае плячыма:
— Эвакуіруемся.
— О божа! Але чаму?
— Хто яго ведае. Мэр загадаў.
Спраў у яе — не перарабіць. Яна знікае пад лесвіцай. Мы з Дзютэртрам азіраем вуліцу. На грузавіках, легкавушках, вазках, шарабанах грувасцяцца дзеці, матрасы і кухонны посуд.
Асабліва няшчасна выглядаюць старыя аўтамабілі. Дужы конь у аглоблях воза надае адчуванне нейкай надзейнасці. Конь не патрабуе запасных частак. Каб адрамантаваць воз, дастаткова і трох цвікоў. Але гэтыя недаломкі механічнай эры! Гэтая зборня поршняў, клапанаў, магнета і шасцяронак — ці надоўга іх выстарчыць?
— …Капітан… Ці не падсобілі б вы мне?
— Ну, вядома. Чым магу служыць?
— Выведзіце машыну з гаража.
Я недаўмёна гляджу на яе.
— Вы… вы не ўмееце вадзіць машыну?
— Нічога, на дарозе спраўлюся… Там лягчэй будзе…
3 ёю яшчэ нявестка і сямёра дзяцей…
На дарозе! Там яна будзе паўзці па дваццаць кіламетраў у дзень, праз кожныя дзвесце метраў спыняючы машыну! Праз кожныя дзвесце метраў трэба будзе тармазіць, спыняцца, выключаць матор, выціскаць счапленне, уключаць яго, бясконца мяняць хуткасць у тлуме непазбежных затораў. Яна ж усё патрушчыць! А бензін, якога ў яе не хопіць! А масла! А вада, пра якую яна забудзе!..
— Сачыце за вадой! Ваш радыятар працякае, як кош.
— Што паробіш, машына старая…
— Ехаць давядзецца не меней тыдня… Ці справіцеся?
— Не ведаю…
Не адолеўшы і дзесятка кіламетраў, яна разы са тры дзеўбанецца ў іншыя машыны, заклініць счапленне, праколе шыны. Тады яна, яе нявестка і сямёра дзяцей заплачуць. Тады яна, яе нявестка і сямёра дзяцей, сутыкнуўшыся з непасільнымі цяжкасцямі, зусім адмовяцца прымаць хоць якое рашэнне і сядуць ля дарогі ў чаканні пастуха. Але пастухі…
Пастухі… Проста дзіва, да чаго іх бракуе! Мы з Дзютэртрам назіраем, як паводзяць сябе авечкі без пастуха. Яны брыдуць у аглушальны грукат механізмаў. Тры тысячы поршняў. Шэсць тысяч клапанаў. Усё гэта скрыгоча, раве і тарахціць. У некаторых радыятарах кіпіць вада. Вось так, напружваючы ўсю сваю сілу, гэты безнадзейны караван вырушае ў дарогу. Караван без запасных частак, без шын, без бензіну, без механікаў. Якое вар'яцтва!
— А нельга вам застацца дома?
— Ах, пэўна ж, што мы лепей засталіся б дома!
— Тады навошта ж ехаць?
— Нам загадалі…
— Хто вам загадаў?
— Мэр…
Зноў гэты мэр.
— Дзіва што! Усе мы з радасцю засталіся б дома. I гэта праўда. Тут не адчуваецца ніякай панікі, тут
