- Ды быццам так, - пацвердзiў Едыгей.
- Значыць, вырашылi. I мне весялей будзе. Мая Юля паехала ў Маскву да сына, другi ўнук нарадзiўся.
- Другi ўнук! Вiншую! - сказаў Едыгей.
- Так, ты чуеш, другi ўжо! - паўтарыў Елiзараў. - Будзеш дзедам, зразумееш мяне! Хоць табе яшчэ далёка. У твае гады ў мяне яшчэ вецер гуляў у галаве. А вось дзiўна, мы з табою разумеем адзiн аднаго. Ну, цяпер паехалi. Паедзем праз увесь горад. Вунь бачыш горы, снег на вяршынях? Туды пад горы ў Медэо. Я табе, здаецца, гаварыў, што мой дом у прыгарадзе, амаль у сяле.
- Памятаю, Афанасiй Iванавiч, вы гаварылi, каля самай рэчкi. Заўсёды чуваць ваду...
- Зараз пераканаешся. Паехалi. Пакуль яшчэ вiдно, паглядзi на горад. Прыгожа ў нас цяпер. Вясна. Усё цвiце.
Ад вакзала вулiца iшла наўпрост i здавалася бясконцай, бо паступова набiрала вышыню i круцiлася. Елiзараў ехаў не спяшаючыся. Расказваў пра крамы, установы, адметныя дамы, якiя траплялiся iм па дарозе. У цэнтры горада на вялiкай адкрытай плошчы стаяў будынак, якi Едыгей адразу пазнаў - гэта быў Дом урада.
- Тут ЦК, - кiўнуў Елiзараў.
Яны праехалi мiма, не падумаўшы нават, што заўтра iм давядзецца прыйсцi сюды па справе. I яшчэ адзiн будынак пазнаў Буранны Едыгей, калi яны з вулiцы павярнулi ўлева - гэта быў Казахскi оперны тэатр. Праз два кварталы яны зноў павярнулi ў бок гор на дарогу, якая iшла на Медэо. Цэнтр горада застаўся ззаду. Ехалi доўга сярод асабнякоў, агародчыкаў, кветнiкаў. Вакол буялi сады.
- Прыгожа, - расчулiўся Едыгей.
- Я вельмi рады, што ты прыехаў вясной, - сказаў Елiзараў. - Прыгажэйшай, чым цяпер, Алма-Ата не бывае. Зiмой таксама прыгожа. Але ў такi час душа спявае!
- Значыць, добры ў цябе настрой, - парадаваўся Едыгей за Елiзарава.
Той востра глянуў на яго шэрымi пухлявымi вачамi, кiўнуў i зрабiўся сур'ёзны. Але ненадоўга, зноў на твары з'явiлася ўсмешка, павесялелi вочы.
- Гэтая вясна асаблiвая, Едыгей. Перамены ёсць. Таму i жыць стала цiкавей, хоць i гады iдуць. Адумалiся, агледзелiся. Ты калi-небудзь хварэў так, каб пасля радасць жыцця адчуць?
- Нешта не помню. Можа, толькi пасля кантузii...
- Ды ты здаровы, як той вол! - засмяяўся Елiзараў. - Я ж не пра тое. Дык вось. Партыя сама сказала першае слова. Вельмi я здаволены. Хоць мяне асабiста i не закранула хiжасць. А вось радасна на душы!
- А я, Афанасiй Iванавiч, якраз па такой справе i прыехаў.
- Як гэта? - не зразумеў Елiзараў.
- Магчыма, успомнiце? Я вам некалi расказваў пра Абуталiпа Кутыбаева.
- Ну як жа, як жа! Цудоўна помню. Вунь яно што. А ты ў корань глядзiш. Малайчына.
- Дык гэта не я малайчына. Укубала параiла. Вось з чаго толькi пачаць? Куды iсцi?
- З чаго пачынаць? Гэта мы павiнны з табой абмеркаваць. Дома, калi будзем пiць чай, не спяшаючыся, абмяркуем, што да чаго. - I, памаўчаўшы, Елiзараў шматзначна сказаў: - Вось як час змянiўся, Едыгей, гады тры назад i думкi ў цябе не было б прыехаць па гэтай справе. А цяпер - нiякага страху... Так i павiнна быць. Трэба, каб усе мы, усе да аднаго, трымалiся справядлiвасцi. I каб нiкому не было выключэння. Я так разумею.
- Вы чалавек вучоны, разумееце, - узрадаваўся Едыгей. - Хачу, каб Абуталiпавы дзецi раслi са спакойнай душой.
- А дзе ж яны зараз, дзе сям'я?
- Не ведаю, Афанасiй Iванавiч. Хутка ўжо тры гады будзе, як з'ехалi некуды...
- Ну нiчога. Знойдзем. Зараз галоўнае, гаворачы юрыдычнай мовай, аднавiць Абуталiпаву справу, перагледзець.
- Вось-вось. Вы адразу знайшлi патрэбнае слова. Таму i прыехаў я да вас.
- Малайчына.
Так яно i выйшла. Вельмi хутка, недзе праз тры днi, пасля Едыгеевага вяртання з горада, прыйшла папера з Алма-Аты, дзе чорным па белым было напiсана, што былы рабочы раз'езда Баранлы-Буранны Абуталiп Кутыбаеў, якi памёр у час судовага следства, поўнасцю рэабiлiтаваны з прычыны адсутнасцi саставу злачынства. Так i было сказана! Папера была прызначана для апавяшчэння ў калектыве, дзе працаваў Кутыбаеў.
Амаль адначасова з гэтым дакументам прыйшло пiсьмо ад Афанасiя Iванавiча Елiзарава. Усё жыццё захоўваў Едыгей гэтае пiсьмо сярод самых важных сямейных дакументаў - пасведчанняў аб нараджэннi дзяцей, баявых узнагарод, папер пра франтавыя раненнi i працоўных характарыстык.
У той вялiкай паштоўцы Афанасiй Iванавiч паведамляў, што ён вельмi задаволены хуткiм вырашэннем справы i вельмi рады яго рэабiлiтацыi. Што сам факт гэты - добрая прыкмета часу. Гэта наша перамога над самiмi сабой.
Пiсаў ён яшчэ, што пасля таго, як Едыгей вярнуўся дахаты, ён яшчэ раз наведаў тыя ўстановы, дзе яны былi разам, i даведаўся пра важныя навiны. Па-першае, следчага Таксынбаева зволiлi з работы, ён пазбаўлены атрыманай узнагароды, i цяпер яго судзяць.
Па-другое, пiсаў ён, яму паведамiлi, што сям'я Абуталiпа Кутыбаева жыве ў Паўладары. (Вось як далёка iх занесла.) Зарыпа працуе настаўнiцай у школе. Сямейнае становiшча яе - замужняя. Вось такiя афiцыйныя весткi паступiлi з яе месцажыхарства. I яшчэ пiсаў Елiзараў, твае падазрэннi, Едыгей, наконт таго рэвiзора пацвердзiлiся, менавiта ён напiсаў данос на Абуталiпа Кутыбаева. 'Чаму?' Мне цяжка на гэта адказаць. Я не магу растлумачыць, чым была выклiкана такая нянавiсць з яго боку да зусiм старонняга яму чалавека - Абуталiпа Кутыбаева. Магчыма, гэта як хвароба, як нейкая пошасць, што завалодвае людзьмi ў нейкi пэўны гiстарычны час. А магчыма, падобная згуба спрадвечна тоiцца ў чалавеку - i гэта зайздрасць, якая, паволi апустошваючы душу, прыводзiць да жорсткасцi. Але якую зайздрасць магла выклiкаць да сябе асоба Абуталiпа? Для мяне гэта застаецца загадкай. А вось адносна спосабу расправы, дык стары як свет. У свой час варта было толькi паказаць каго-небудзь, што ён з нягодных, i такога на Бухарскiм базары забiвалi каменнем, а ў Эўропе спальвалi на вогнiшчы. Пра гэта мы з табою многа гаварылi, Едыгей, калi ты прыязджаў. Лiшнi раз пераконваюся: яшчэ доўга давядзецца людзям выкараняць у сабе гэтую загану - нянавiсць да асобы ў чалавеку. Як доўга - нават цяжка прадбачыць. Насуперак усяму гэтаму я слаўлю жыццё за тое, што дабрачыннасць нiколi не вынiшчыцца на зямлi. Вось i гэты раз перамагла яна. Няхай дарагой цаной, але перамагла! I так будзе заўсёды, пакуль свет стаiць. Я задаволены, Едыгей, што ты дамогся справядлiвасцi бескарыслiва...'
Шмат дзён хадзiў Едыгей пад уражаннем атрыманага лiста. Здзiўляўся Едыгей таму, як змянiўся ён сам, быццам моцы яму дадалося. Тады ён i падумаў упершыню, што, мабыць, гэта перад блiзкай старасцю...
Лiст Елiзарава быў нiбы нейкiм рубяжом - жыццё да пiсьма i пасля яго ўсё, што было да пiсьма, - адышло, як вада ад берага, усё, што пасля, - спакойна лiчыла днi, нiбы напамiнаючы, што яно будзе цягнуцца доўга, хоць i не бясконца. I радасць спазнаў Едыгей пасля паштоўкi i смутак... Значыць, Зарыпа замужам?.. Гэтая навiна яшчэ раз прымусiла яго перажыць цяжкiя хвiлiны. Ён i раней, яшчэ да паштоўкi, думаў пра замуства Зарыпы. А ў Алма-Аце, калi ягоныя ўсе думкi былi занятыя гэтай сям'ёй, iхняй бядой, - нешта нiбы абрынулася на яго, наляцела, як грымотны цягнiк на раз'ездзе, i кiнула з адхону вобзем. Што гэта было? Прадчуванне бяды? Дзесьцi яно нараджалася, спялела? У якiм куточку душы?..
З Алма-Аты ж Едыгей вяртаўся ў прыўзнятым, добрым настроi. Усюды, дзе яны пабывалi з Елiзаравым, iх прымалi прыветлiва i добразычлiва. У той дзень, калi Едыгей пакiдаў Алма-Ату, Елiзараў накармiў яго абедам у прывакзальным рэстаране. Часу да адыходў цягнiка было дастаткова, i яны добра паабедалi i пагаварылi добра i шчыра. Афанасiй Iванавiч выказаў тады сваю запаветную думу. Ён, былы маскоўскi камсамолец, якi апынуўся ў дваццатыя гады ў Туркестанскiм краi i спачатку змагаўся з басмачамi, а потым застаўся тут на ўсё жыццё, каб займацца геалагiчнай навукай, лiчыў, што зусiм недарма ўвесь свет ускладае надзеi на краiну, дзе была здзейснена Кастрычнiцкая рэвалюцыя. Як цяжка нi даводзiлася разлiчвацца за памылкi, але рух наперад па неспазнаным шляху не спынiўся - i ў гэтым сутнасць гiсторыi. I яшчэ ён сказаў, што цяпер рух набярэ новую моц. 'Калi мы можам сказаць сабе адкрыта пра гэта, значыць, ёсць у нас сiлы для будучынi', - сказаў Елiзараў.
