Сол к?нгі т?н екеуіні? е? со??ы т?ні болды…
?бді-Латиф Ха?назар ханмен сан м?ртебе кездескен. ?аза? ?скерін сан м?ртебе же?ген де. Біра? осы жол?ы Алтын Емел т?сында?ы кездесу ?згеше ?тті. Ха?назар бас?ар?ан ?алы? ?ыр?ыз-?аза? ?скері Ордасында ?йы?тап жат?ан ?бді-Латифты т?н ортасында шапты. Жар ??ша?ында?ы ханды т?сегінен т?р?ызбай, айбалтамен шап?ылап ?лтірді. А?суды? мал-м?лкін талап, ?аза?-?ыр?ыз ?олы Жасылк?лге ?арай к?терілді.
Б?л ла?ды естіген ?бді-Латифты? а?асы, ?аш?ар ханы ?бдірашит ?асіреттен от басында т?неріп ?за? отырды. Айла-т?сілі таусылып, а?ыры ?арама?ында?ы елді? бар жігітін ертіп, Жасылк?л жа?асында Артыш деген жерде бекініп жат- ?ан ?аза?-?ыр?ыз ?олына кеп тиді. ?арсы жа?ты? бекінісін б?зып, ?аза?-?ыр?ыз ?скерімен тіктесе ?рыс?а шы?ты. Екі жа?тан ?ан к?л-к?сір а?ты. Майдан екі апта?а созылды. А?ырында ?бдірашит жа?ы же?ді. Сой?ан ?рыста ?аза?ты? басты-басты бірнеше батыры мен Ха?назар хан ?аза тапты. Біра? ?лер алдында А? Орда ханы, басында отыр?ан Т?я? батыр?а Т?уекел с?лтанны? тарихын ашып кетті.
— ?біл?айыр мырза, — деді Б??ар жырау с?зін ая?тап, — сіз б?л к?йге ?алай жеттік дейсіз?.. Ел бірлігі жо? жерде б?дан да сора?ы к?йзеліске ?шырау та? емес. М?йізі ша?ыра?тай Ха?назарды? да ?олынан келмеді бар ?аза?ты? басын ?осу. — Жырау ауыр к?рсінді. — Біріктіре білсе?дер, халы? деген ?ара тастан да берік ?ой. Біра? ?азір оны іске асыра алатын кім бар?
?араша ?йде жан?ан тобыл?ы шо?ы ?лде?ашан с?нген. Б??ар жырау ??гімесі де ?лде?ашан біткен. ?йы?тап кеткен адамдарды? пысылдары мен ?йді айнала ?оршай ш?ккен т?йелерді? анда-санда ?й?ылы-ояу ы?ыран?андары ?ана естіледі. Тек Б??ар ?ана ояу жатыр. Ша?ыра?тан жыбырла?ан к?п ж?лдыз к?рінеді. Жырау ауыр ойда: «?аза? еліні? басынан талай ?иын-?ыстау кезе?дер ?тіп еді, біра? е? ?ор?ынышты ?ауіпке енді тап болмаса не ?ылсын! Шы?ыс Т?ркістанды ж?тар-ж?тпастан, бері ?арай ?ытай айда?ары жылжып келеді. Ал ?ытайдан ы?ып, Алтай тауынан ??ла?ан Жо??ар ?ауымы болса мынау.
Россия да б?рын?ы б?лшектенген Россия емес. ?лемді шарлау?а шы??ан екі басты сам?ры? ??с т?різді ?бден бекініп ал?ан. ?анатыны? серпіні сонау, жа?асын балы?шылар жайла?ан ?лы М?хит?а да жетіп ?алды. Сонда… ?аза? елі ?андай к?йде? Ж?ртты? басын біріктіріп, жауы?а ?арсы шы?ар кім бар? Болат, С?меке, Бара?тар ма елге тірек болар?… Жо?, олар?а ?ара?анда осы ?біл?айырда бір ?міт т?р ма, ?алай? ?й, білмеймін. Халы?ты со?ынан ерту ?шін кеме?герді? а?ылы керек ?ой адам?а! ?лде ?ара басыны? ?амын ойлап, б?л да бір б?йірге б?ра тартып ж?ре ме, кім білсін? Жырауды? безек ?а??ан ?ш?ыр ойы — еліні? та?дырын ?олына алар жа?а ?айраткерін іздеп шар? ?рды. Неге екені белгісіз, оны? ?иялы жанында шал?асынан т?сіп, ?аннен-?аперсіз ?йы?тап жат?ан ?білманс?р?а ?айта-?айта орала берді.
— Бітісі б?лек екен, ?л туса осындайлардан туар… — деді ол а?ырын к?бірлеп. — Хан болса несі бар. Асыл тастан, а?ыл жастан. Біра? ?апта?ан С?меке, Бара?, ?біл?айырлар б??ан жол берер ме? Кім біледі, ал?ырлы?, ерлік кейде ?зіне-?зі жол салатын да кезі болатын еді.
Жырау ?алжырап жатып, та? ата ?йы?тап кетті.
К?н шы?а оян?ан Б??ар ?й сыртында?ы ?ыбырлап ж?рген адамдарды? ?біл?айыр н?керлері екенін білді. Жанында ?білманс?р сол ?алпында ?йы?тап жатыр. Тек к?зіне Ораз ??л т?се ?оймады. Ж?рер алдында ?олты?ынан к?теріп атына мінгізген ?білманс?рдан:
— ?лкен т?йешіні к?ре алмадым-ау, ол ?айда? — деп с?рады.
— ?айда екенін мен айтпайын, сіз с?рамай-а? ?ойы?ыз.
Б??ар жырау ауыр к?рсінді. «И?, с?р?ия, с?м б?л заманда ??л бейшараларды? та?дыры, міне, осылай шешіледі».
— Ол сені? жауы? емес еді ?ой…
— Ж?ртты? б?рі ?азір мені? жауым.
— Олай болса, сені? ?рісі? де ?за??а бармайды екен. — Б??ар жырау жас т?йешіге т?ксие ?арады. — Бізді? ?азір екі-а? жауымыз бар. Бірі — сырт?ы жау. Екіншісі, ж?ртты? басын ?остыртпай, б?лшектеп билегелі ж?рген би, с?лтандар. Ел ?ам?оры болам деген адам б?ны білсе керек. ?айраты? тасып бара жатса, халы?ты? адал ?лдарыны? ?анына орта? бол?анша, ?олы?а ?ару алып, жау?а неге шаппайсы??
— Кезегі келгенде жау?а да шабамыз. Ал Ораз ??лды мен ?лтіргенімді ?айдан білді?із?
— К?зі? айтып т?р.
— Ендеше ешкімге тіс жарушы болма?ыз.
— Неге?
?білманс?р Б??ар жыраудан к?зін алмай тесіле ?арады.
— Т?бі ?ш ж?зді? ханы мен боламын, Б??ар а?а. Ал сіз ?аза? хал?ыны? ел бол?анын тілейсіз ?ой…
Б??ар жырау ж?рмекші боп ы??айлана берді.
— Б?гіннен бастап мен енді ?білманс?р емеспін! — деді жас т?йеші.
Б??ар жырау о?ан та?дана к?з тастады.
— Кімсі? сонда?
— Абылаймын!..
— Абылай?.. ?анішер Абылай сені? ата? еді ?ой! ?аза? елі б?л аттан ?ор?атын…
— Менен де ?оры?сын!
Т?ркістанды жау ?олына беру — намыс?ор Елшібекке ?аза? Ордасыны? ша?ыра?ы к?йреп, жерге ??ла?андай к?рінген. Барма?ын шайнай-шайнай б?л ауыртпалы??а да к?нуге м?жб?р болды. К?зінде жасы, ж?регінде ашуы, сонау е? а?ыр?ы с?рапыл дауылды ?ара т?нде амалы жо?, ша?арды тастап, е? сенімді деген бір топ жігітімен ?аза?ты? к?не астанасыны? бірі Сауран?а беттеді. Жауынан Т?ркістанда ала алма?ан кегін Сауранда алма?. Б?л ?аланы кеудесінен жаны шы??анша ?ор?ама?…
Елшібекке ермеген ж?ртты? біразы Сауранды айналып ?тіп, Ташкентке ?арай ш?бырды. Біразы Т?ркістаннан ?замай, Сырдарияны? жа?асында?ы ?алы? ?амыс- ?а барып ты?ылды.
Ерте?іне боран да тыйылды, бос ?ал?ан ша?ар?а к?н шы?а Ш?но-Дабо ?скері де кірді.
Т?ркістанда Сыбан Раптан ?онтайшы ке?есін ша?ырды. ?зіні? басты ба?адЇрлері мен нояндарыны? а?ылы бойынша, б?лар енді Сырдария мен Амударияны жа?алай отырып, Жайы?, Еділ ?зендеріне дейін ?тіп, сонау Айдархан (Астрахань) т?біндегі ?алма? айма?ымен ?штаспа? болды. Б?л жолды Ренат та ма??лда?ан. Ар?а жерінде Бетпа?дала, ?ара??м ар?ылы ж?руді? ?ауіпті екенін еске алып, ол жа??а келесі жазда Ертіс бойында?ы Т?леуіт (а? ?ыр?ыз), Телес, М?ндас, Енисей ?ыр?ызы, ??ман Челкан сынды Ойрат т??ымдас Батыс Сібірде т?ратын ?са? руларды ?оса отырып ?аза? жеріне Есіл, Тобыл ?зендері жа?ынан тиюді ойлады. С?йтіп, сонау ?ытай шекарасынан солт?стіктегі Тобыл, Есіл ?зендеріне дейін, к?нбатыста Еділді? бергі жа?асынан, к?ншы?ыста Ертісті? ар?ы бетіне дейін жайла?ан ?аза? елін біржолата ?зіне ба?ындырып, Сыбан Раптан атасы Батурды? ?олынан келмеген ?лы Жо??ар ханды?ын ??рма? болды. Б?л б?л ма, ?аза? жері та?иясына тар келгендей, ол Россия патшалы?ына жататын Т?мен, ?азіргі Красноярск, Кузнецк ?алаларын да Бірінші Петр патша ?з еркімен берсе — ?олынан, бермесе — жолынан со?ысып тартып аламыз десті.
Он бес кез анаконда деген ?пжылан ?зінен бес есе жуан б??аны ж?тады екен. Осыншама жерді басып ал?ан ?аза? елінен хал?ы ?ш есе аз Сыбан Раптан, ?зінен ж?з есе хал?ы к?п ?ытаймен со?ысамын деп ж?рген Сыбан Раптан, расында да осы анаконда ?пжыланы т?різді еді. ?аза? елін д?л осы быт-шыт болып ж?рген кезінде ж?тып жіберуі де ?ажап емес-ті. Біра? б?л «?гізді» ?ай жа?ынан ж?ту керек? Анаконданы ?стау?а шы??ан адамдар ?гізді ?арсы жібермейді, жанынан ?ашырады. ?ашып бара жат?ан б??аны анаконда арт жа?ынан ж?тады, б??аны? алпамсадай б?кіл денесін ?ыл?ытып жібергенмен тама?ынан ша?ыра?тай ?ос м?йізі ?тпейді. Б??аны? денесін не ??сып тастай алмай, не ж?тып жібере алмай, ?а?алып жат?ан ?ома?ай анаконданы айда?ар ?стаушылар, аузынан шы?ып т?р?ан ?ос м?йізден с?йреп ?кеп, темір тор?а бір-а? кіргізеді. Сыбан Раптан да осынау ?аза? жері деген алып «?гізді» ?ай жа?ынан ж?т?анын а??армай ?алды. Алып даланы? ?ос м?йізі т?різдес сонау Россиямен шектес Еділ мен Жайы??а жеткенінде, оны ?рі ?арай ж?та алмай ?алатынын еске ал?ан жо?. ?йткені, осы ?ос м?йізге жетуін ?дейі к?тіп отыр?ан Россия атты алып к?ш жат?ан-ды. Егер Сыбан Раптан осынау ?алы? ?осынын Жайы??а ?арай емес, ?ргенішке б?р?анында, кім біледі оны? ?анды семсер — к?шпелі ханды?ы ?з аш?ара?ты?ына ?зі т?ншы?пас па еді, ?айтер еді…
