к?ріп, тез-а? есін жи?ан. Жо??ар ?скеріні? со??ы шептері де жетіп, Кіші ж?зді? жігіттері ?анша ерлік к?рсетіп ?арсылас?анмен де, ерікке ?оймай, ?аза? ?скерін кейін ?арай ы?ыстыра т?скен. Енді б?ларды же?уге айналдым ?ой деп, а?ыр?ы ?имылына кіріскен кезде, кенет «?абанбай!», «?абанбай!» деп ?рандасып, ?амыс арасынан ?абанбай батыр баста?ан Найманны? екі сан ?олы Жо??ар шебіне д?л ?кпе т?сынан тиген. ?уелде Ар?аны? ?алы? ?скері келіп ?ал?ан екен деп абыржы?ан Сыбан Раптан, б?йірінен тиген жау жа?адан жеткен ша?ын жаса? екенін т?сінісімен, тез-а? бойын жинап ал?ан.
Жо??ар ?олы ?айтадан шабуыл?а шы?ты. ?рыс шиеленісе т?сті. К?н екіндіге таяп ?ал?ан кез. ?аза?ты? б?дан бас?а ?скері жо? екеніне к?зі жеткен Сыбан Раптан, ?зіні? к?птігін к?ріп, ?скеріне «бірде-бір ?аза? жауынгері ??тылушы болмасын, жан-жа?ынан ?оршап алы?дар!» деп б?йры? берді. Жо??ар ?скері ?онтайшысыны? б?йры?ын орында?ан. ?рыс?а ?ызу кіріскен ?біл?айыр ?здеріні? ?оршауда ?ал?анын к?н батып бара жат?анда бір-а? білді. ?андай ?а?пан?а т?скендерін а??ар?ан Кіші ж?зді? жігіттері ?ашып ??тыла алмайтындарын т?сінісімен-а?, ?лімге біржолата бел бу?ан. Жасты?тарын ала ?лмек болды. ?аза? жігіттеріні? ерлігі, ?айсарлы?ы б?рын?ысынан он есе, ж?з есе арта т?сті. Жауыны? о?ай берілмейтініне к?зі жеткен Жо??ар жауынгерлері де барын салды. Екі жа?тан да бірдей батыл ?имыл, ?ан-жоса кескілесу басталды. Біра? ?біл?айыр ?олыны? жан-жа?ынан темір ?оршау бірте-бірте тарылып, ?аза? жігіттеріні? ше?берден шы?а алмай ?ырылатыны шынды??а айнала бастады. Сонда да ?йгілі Адай, Тама, Найман жігіттеріні? ?оршауында, ма?ына жан жуытпай ж?рген ?біл?айыр «же?ілдім» деп ?ол к?термеді. Б??ан ызалан?ан Сыбан Раптан «?аза?ты? бірде-бір жауынгері тірі ?алмасын!» деп та?ы жарлы? берген. ?анды к?рген ?ас?ырдай, ?аза?ты ?ыру?а ?бден ??ны?ып ал?ан Жо??ар ?онтайшысыны? б?л б?йры?ын орындар ма еді — ?айтер еді, кенет солт?стік жа?тан «Аруа?!», «Аруа?!», «А?жол!», «А?жолда?ан!» айбарлы ?ран шы?ты. Б?л кезде к?н де батып бара жат?ан-ды. Ойлама?ан жерден айбарлы ?ран естілгенде Сыбан Раптан шын сасып ?алды. С?мекені? ?олы жеткен екен деп ойлады. Ал б?л жеткен — бар бол?аны ?ш мы? жауынгері бар Батыр Баян еді. Ол Іле бойында б?рын да ?алма?пен сан ай?ас?ан, сан же?ген, жау жа?ына б?рыннан белгілі батыр. А?боз атын ?ол алдында к?сілдіре салып келе жат?ан жігітті к?ргенде, жо??арлар «Батыр Баян!» деп шу ете т?сті. Жау шебіні? бір жа?ы шетіней бастады. Сол шетінеген т?стан ?біл?айыр ?скері ?оршаудан босанып шы?а берді. Б?л кезде ?ас ?араю?а айнал?ан. Заматта ?ара??ы т?сіп кетті. Енді екі жа? та ?рыстарын то?татып кейін шегінді. Осылай Батыр Баянны? ойда жо?та пайда болуыны? ар?асында бір ?ыр?ыннан сау ?ал?ан ?біл?айыр ?скері, майданда те? жартысын к?мусіз тастап ?рі шегіне берді. Батыр Баянны? ?скерін ?ос?анны? ?зінде ?олыны? саны бар бол?аны он мы??а жетер-жетпес. М?ндай ша?ын к?шпен ?ш есе к?п жо??ар?а не істейсі??
С?мекені? алыста жат?анын білмеген Сыбан Раптан ?біл?айыр ?олын ?умады. Артымнан С?меке ?скері т?ре со?ар деп ?оры?ты. Содан, екі ?скер екі жа??а ?арай шегінді. К?п кешікпей жа?быры жо?, ?ары жо?, к?пілі адамны? ?кпесінен ?тетін, б?кіл Сыр бойыны? ж?ртына м?лім к?згі ?ара суы?ы да басталады.
Сауран ?аласы Отырар, Сы?ана?пен ?атар салын?ан ?аза? еліні? к?не бекінісі. Б?л ?амал жа?алай ?азыл?ан, ?зынды?ы жиырма бес, тере?дігі он бес кез, тіп-тік ормен ?оршал?ан. Орды? т?бінен ?амалды? жо?ар?ы ернеуіне дейінгі биіктігі елу гяздай 1.[1] Оны? ?стіне ?р ?мір, ?р д?уірде б?л ша?арды? ?ор?анын ?зінше к?шейте т?скен. Сонды?тан да ?амалды? ?асырлар бойы келе жат?ан ?абыр?аларын Шы??ыс хан шабуылы кезінде де тас ат?ыш машиналар б?за алмай ?ой?ан деген ла?ап бар. А?ыз?а ?ара?анда, Сауран ша?арына Шы??ыс хан ?скері кіре алма?ан. Тек ?аланы ?ор?аушыларды? бірі ?алмай аштан ?ырыл?аннан кейін барып, мон?ол бас?ыншылары ие бол?ан.
Т?ркістанды тастап кеткен Елшібек батыр, т?нде ?амыс арасында ты?ылып жатып, к?ндіз ж?ріп, ?ш к?н дегенде серіктерімен осы Сауран бекініске ?зер жеткен.
?ала хакімі Т?рсынбек жо??арлардан ?ор?ып ?ндижан?а ?ашып кетіп, ша?ар т?р?ындары ?бігерде екен. Б?л ма?ай?а ?йгілі Елшібек батырды? келгеніне олар ?уанып ?алды. Бір дауыстан б?рі ша?арды ?ор?ау ж?мысын Елшібекке тапсырды. Батыр бірден жау?а тойтарыс беру жабды?ына кірісті.
Жер бетін ?ділетсіздік билеген сонау ?у заманда, тарих ?иянаты ?лсін-?лсін ?айталана беретін. Осы с?р?ылт балшы?ты ?лы бекініс сол ?иянатты ?р ж?з елу жылдар арасында ?збей к?ріп отыр?ан. Ол ?иянатты Шы??ысхан кезінде де, А?са? Темір, ?біл?айыр, Абдолла шабуылдарында да бастарынан ?ткізген. Міне, б?гін жо??ар бас?ыншылары да сол ?иянатты та?ы ?айталама?. Ал ?ала т?р?ындары бірі ?алмай ?ырыл?андарынша, ша?арларын жау?а бермей ?ор?ап келген. Б?гін де с?йтпек.
Бір кезде осы бекініс ?стінде тас м?сін т?різді к?зетте Ора? батыр т?р?ан. Содан ж?з елу жыл кейін, ??л мен к??нен ту?ан, жала? т?с батырлар ?ия? пен Т?я??а кезек келген. ?азір ?ор?ан ?стінде осы ?ос батырды? ?рпа?ы, алпамсадай алып денелі, ??рыштай берік Науан ?ста т?р.
Науан ?станы? бар к?н к?рісі — к?рігі мен бал?асы. Арманы — ар?ы бабасы Ора? пен ?ия?, Т?я? сал?ан ?ділеттік пен ерлік жолын адал ?стау. Ал хал?ы ?шін жан ?и?ан ерлер жайында?ы ел а?ызы оны? ана с?тіменен ?анына сі?ген.
А?ыз? Жо?, ?ия? пен Т?я? ерлігі а?ыз емес, шынды?! Оны ?рпа?тан ?рпа??а ертегі етіп ел айтады, сол батырды? ?аны там?ан с?р?ылт топыра?ты жер айтады. Бастарына ?ойыл?ан ??лпы тас пен ерліктерін ?ткізген осынау берік ?амал — бекініс жыр етеді.
Ата-бабасыны? ерлігі ?мытпастай боп ?рпа?тарыны? ж?ректерінде са?талып, мойындарына т?мар болып та?ыл?ан.
К?зетте т?р?ан Науан ?станы? ?асына Елшібек батыр мен Б??ар жырау келді.
М?сылманша хат танитын Б??ар жырау — ?аза? тарихы ?амтыл?ан к?не кітаптарды к?п о?ы?ан ?йгілі шежіре. ?лы арманыны? бірі сол хал?ыны? ерлігін ?лкен дастан ету еді. Ол ?аза? еліні? басынан ?ткен к?ндерін ?ана емес, б?гінгі к?ресін де, ерлігін де жырлама?. ?ш айдан бері Сауранны? жау?а берілмей т?р?анын естіп, кеше ?ара т?нді жамылып, жау шебінен ?ткен. Содан бері ?аласын жаудан ?ор?а?ан, ашты??а да, ажал?а да к?нген ?ара б??ара ж?ртын к?ріп, м??ал?ан к??ілі бір жасарып ?ал?ан. Жыр шума?ы бірінен со? бірі келіп, ?иялында дастан да туа бастап еді.
— Арсыз ба, Б??ар-еке! — деді Науан ?ста ?ос ?олын кеудесіне ?ойып.
Б??арды? майдан басына келгенінен хабардар ж?рт лезде жиналып ?алды.
— Барсы?дар ма, ?рендерім! — Б??ар с?йсінгендей барлы? ж?ртты к?зімен бір шолып ?тті де, Науан?а б?рылды. — Ар?ы аталары? ?ия? пен Т?я? батырларды? ерлігіне ?аны? едім, ?з ерлігі?ді к?зіммен к?ргелі, шыбын жанымды ш?берекке байлап, ?дейі іздеп келдім, арысым…
— Хал?ы?ызды? халі ?ыл ?стінде т?р?анда келгені?із — бізге он сан ?ол ?осыл?аннан кем болмас! — деді Науан ?ста. — Ісіміз о? болар.
— Айт?аны? келсін! — кенет Б??ар жырау т??ірегіне б?рыла ?арады. — Бір кезде осы Сауранды Абдолла ?міршіден сені? бесінші аталары? ?ия? пен Т?я? ?ор?ап еді, ?азір, Науан ?ста, жо??арды? жолында ?зі? т?рсы?. Шап?ан жауды? екпініне ?ара?анда біз ?лде?ашан ??рып кетуге тиісті едік, ел болып ?лі келе жатырмыз, ??дайды? б?нысына да ш?кіршілік!
— Уа, жырау! — деп Науан ?ста с?л ал?а аттады. — Жа?а ?зі?із айтты?ыз ?ой, мені? бабаларым осы Сауранды ?ор?а?ан деп. Б?гін жау жа?ы тыныш жатыр ?ой, ?ажы?ан к??ілге ?уат бере ме екен, соларды? ерлігін айтса?ыз ?айтер еді?
Ж?рт шулап ?оя берді.
— И?, жырау!..
— Бабаларымызды? ерлігін ?лгі етелік!..
— Налы?ан к??ілге н?р болсын!
Хал?ыны? ?ткен ерлігін бір айтатын кез осы екенін ???ан жырау, к?п к?ттірмей, с?зін бастап та кетті.
— ?аза?ты? басынан ?андай сора?ы к?ндер ?тпеген, — деді тол?анып. — Соны? бірі осыдан ж?з елу жылдай б?рын Т?уекел ханны? т?сында болып еді.
Б?хар ?міршісі Абдолла ?з ордасында отыр. Кенет к?зі к?лімсіреп, с?лу м?рты тікірейе ?алды. Ойда- жо?та бірдемеге ?уанып кеткендей. Біра? ?міршісі ашуланса кенет к?зі к?лімсіреп, бетіне ?ан ж?гіре бастайтынын к?п жылдан бері білетін а?ылшысы Хасен-єожа та?ы да жазы?сыз біреуді? ?аны т?гілгелі т?р?анын ??ты. У?зір ?міршісіні? б?л ?асиетіне ?йрене алмай-а? ?ой?ан. Алдында т?р?ан к?жекті жер алдында ажда?аны? сілекейі к?зінен жас боп а?ады дейді. ?міршінікі де сол т?різді ?ылы?… Сонда б?л жолы кімді ж?тпа?? ?азір хан сарайында Хасен-єожадан б?тен жан жо?. Сонда… М?ны? ?андай жазы?ы бар? Бар айыбы — Бабас?лтаннан Талас бойында?ы ?рыста Ша?айды? же?іліп ?ал?анын естірткені ме?
