прасiць Яго, каб з дапамогай прыйшоў. Адно калi аднойчы ранiцай дачка - iзь вялiкай натугай, здаецца - ледзь заўважна ўсьмiхнулася, а ў васiльковых вачох зьявiўся новы абнадзейваючы прамень, ведала старая Макатунiха, што Дуня неўзабаве ачуняе. Матцы як-бы хто стопудовы цяжар iз сэрца звалiў.
Калi Дуня ўжо даволi ачуняла, расказала матцы што здарылася ў гэны дзень па дарозе з гацкае школы.
- Iшла я дамоў калеяй. Дождж такi назолiсты й сьцюдзёны, такая золь, каб ты ведала мамачка... аж да касьцей пранiмаiць. А вецiр дык проста шквалам вадзяным у вочы смалiць... Лес па бакох выiць i выiць толька. Як возьмiцца вецiр кусты й дрэвы за чубы трасьцi, ды як возьмiцца галасiць, дык здаецца, што як якая зграя ваўкоў цi што. От-жа й страшна мне зрабiлася. Сьпяшу дамоў дый па бакох баюся аглянуцца. Толька-ж я пiраходжу гэны мост, што пiраз канаву з балота, тамака, дзе ўсе кажуць, што зданi здаюцца, а тутака мне раптам як зараве збоку нейкi чорт цi што, дык я так i замерла ад страху. Праўда, мамачка, я нi знаю што гэта было, алi я чула, я чула...
На Дунiным твары адлюстраваўся ўвесь жах ранейшага перажываньня. Яна не магла здабыцца на слова.
- Ня бойся, дачушка, - схапiла Макатунiха яе ласкава за руку. - Гэта табе, пэўня, здалося.
- Каб-жа здалося, мамачка, дык не. Я й сягоньнiка чую яго. Я давай подбегам, ды аж уся калачуся. А тутака ўжо цямнеiцца. А гэны страшны голас ня толькi ня сунiмаiцца, а, здаецца, яшчэ расьцець i расьцець... Я давай ходу, а тутака, здаецца, мяне за падол ззаду нехта дзяржыць. I што далей было, дык ня помню. Цi нi аб шпалу якую я нагой зачапiлася ды пад адхон кульнулася. Сэрца маё, як малатком, чаго з грудзей ня выскачыць. Я, мусiць, тады памяць згубiла, бо нi знаю, як доўга лiжала. Прышла да сябе, як цягнiк iшоў. Расплюшчыла вочы, чую што прамокла, нiтачкi сухой на мне нiма. Дык я ўстала, ды - адкуль ногi ўзялiся - бягу колькi мага сiлы. Гэдак пёрла, што на цэлы сьвет забылася. Адзежа на мне ўся ад гэнага бегу сагрэлася. Аж спацела. Ды-ж дадому кусок дарогi. Змарылася, задыхалася. Мусiць, iзноў прамокла й прастыла. Пакуль прыйшла, дык мяне прабрала да самых костачак...
- А мая-ж ты дачушка, а мая мiленькая, - шкадавала дзяўчыну матка, трымаючы яе худую руку, - казала-ж табе: кiдай гэту школу, начорта яна табе. Чуць во на той сьвет нi пашла. А божачкi мае сьвятыя, усякiя пранцы во на нас, нiяк ад бяды нi адкапаiсься...
Макатунiха памаўчала, ды працягвала больш станоўкiм голасам:
- Ня пойдзiш болi ў школу, от што. Гэта здуру выдумала чорт знаiць што. Трэба было мне адразу разумнай быць дый нi пусьцiць. Гэта-ж нi жартачкi, чуць выжыла... Дурная я. Думаю - нiхай сабе йдзець. А што яна табе дасьць, тая навука, га? Паняй усiроўна ня будзiш! Садзiся во з намi кудзелю прасьцi. Гэта й бiз навукi можаш. Другiя дзiўчаты прадуць, i ты будзiш...
Васiльковыя вочы вандравалi дзесьцi далёка - мусiць, там, дзе былi дзяўчынiны думкi. Цяжка гадаць, што ў гэны час думала наймаладзейшая Макатунiшка. Цi пра тое, што падчас штодзённых школьных падарожжаў ня мела пры сабе Янука, цi варажыла, навошта ей навука спатрэбiцца, цi шкадавала змарнаваных грошы на абутак i вопратку, дый што цяпер не было з таго нiякаяе карысьцi...
Тымчасам пагадзiлася зь лёсам i пакiнула гацкую школу.
XII
Доўгiя васеньнiя й зiмовыя вечары спрыялi Януковаму паглыбленьню ў вясковы сьвет. Iз большай пiльнасьцю ды ўвагай пачаў ён прыглядацца й прыслухоўвацца людзям. Часта можна было бачыць яго ў каторай хаце, як маўклiва сядзеў i пiльна лавiў вухам тое, што гаварылi старэйшыя. А ў гамонцы было шмат цiкавага й пра сваё жыцьцё й пра 'палiтыку'. Амаль заўсёды наўзьверх усплывала тэма народнае нядолi, спалучаная з надзеямi на палепшаньне ў будучынi.
Янук нiколi не мiнаў нагоды, каб паслухаць, што гаварыў 'Мiнск'. А гаварыў ён шмат: i аб беспрасьветнай галiце заходнябеларускiх сялян i рабочых пад панскiм панаваньнем, i аб зьверствах польскiх акупантаў над камунiстымi й звычайнымi людзьмi, i аб лепшай будучынi, што, быццам, мае прыйсцi для гэтых прыгнечаных людзей з дапамогай 'братоў з-за мяжы', i аб нейкай ахвярнасьцi 'лепшых народных сыноў - камунiстых', дык крыху бянтэжыўся. Што гэта за 'яны' й дзе яны былi такiя лепшыя? Цi мо да iх належаў i гэты самы Косьцiк Сабакевiч, самы першы злодзей i апрышак, якога цэлая вёска праклiнала? Каму-ж ён, гэты вырадак, у Лiтоўцах на мазоль нi наступiў? Ён на бацьку з нажом кiнуўся, камунiстычныя афiшкi падклаў. Гэта за яго палiцыя бацьку ледзь не закатавала й здароўе яму адабрала. Калi такi чалавек належаў да 'лепшых народных сыноў', што за агульнае дабро свае галовы клалi, дык якiя тады мелi быць 'горшыя сыны'? Тутака Янук прыходзiў у тупiк, зь якога - намагайся колькi хочаш - не знаходзiў выхаду.
А мо ён добра Косьцiка ня ведаў? Можа, у Бураковага сына былi такiя бакi, якiх дагэтуль не спасьцярог? Мо й рабiў ён дзе што добрае?
Мусiлi-ж быць людзi, што маглi-б паказаць дарогу ў заблытаным Януковым сьвеце. Тады прыгадаў Бахмач дзеда Якуба. Ужо калi хто зможа працерцi засьлепленаму вочы, дык гэта дзед.
Лiтоўскi патрыярх часта занемагаў i ўвосень i зiмой, калi шванкавала надвор'е, рэдка паказваў свой нос за дзьверы сьцюдзёнае хаты. Калi не ляжаў на ложку, дык дымiў на покуцi самасейку ды забаўляў унукаў.
Наведаўшы дзеда, Янук загаманiў, здалёку абыходзячы галоўнае, што пякло яго вось колькi ўжо часу. Распытаўся пра дзедава здароўе, распавёў, што дзе чуў цi бачыў. Дзед крактаў i гаварыў скупа, не сьпяшаючыся.
- Слухаю часта ў доктара радзiва, - казаў Янук ужо тады, калi вымяркаваў, што разбудзiў дзедаву ўвагу. - Тамака ўсё кажуць, як добра жыць у Расеi, якiя шчасьлiвыя там людзi. Многа i пра нас гаворуць. Кажуць, што наша жыцьцё надта цяжкоя, што паны благiя, i што прыдзiць час ды ўсё палепшыцца. Я от часта так думаю сам сабе пра гэта. Вы-ж, дзеду, столька часу пражылi, так многа пазналi, вы-ж мусiлi-б i пра гэта нешта сказаць... Як вы, дзядуля, думаеце?
Пiльным зрокам упiўся Янук у Якубаў твар.
Дзед кашлянуў, плюнуў на глiнабiтную падлогу, пацягнуў зь люлькi едкае самасейкi ды яшчэ крыху памарудзiў.
- Нi знаю, дзетка, што цяперака там робiцца ў iх. Пэўня-ж нешта тамака зьмянiлася пасьля таго, як цара скiнулi. Дый мне неяк ня верыцца, каб яно на лепшае пайшло. Знаю-ж я iх, як аблупленых. Гэта-ж на маiх вачох нашага брата вешалi. От да гэтага дык чаму-ж, у iх рукi здатныя. А да гаспадаркi каб яны, дык нi надта. Нiколi ў iх парадку нi было. Гэта што яны па радзiвя брэшуць, дык чаму-ж не? Языком, казаў той, можна. А цi праўда тоя, што кажуць, дык хто гэта праверыў?
- Людзi, што во сюды адтуль прыходзяць, дык саўсiм другоя расказываюць. Кажуць, што такая бiда, такая галiта, нi дай ты Божа. Цэрквы яны пазамыкалi, Бога нi прызнаюць. Дык што-ж гэта такоя? Калi яны Бога нi баяцца, дык чорт у iх гаспадар. А я цябе пытаюся: калi гэта якi чорт каму дабро рабiў цi цяперака робiць? Га? От, сынок, ты сам тут падумай. У цябе-ж нi качан капусты на плячох, а галава. Я от сабе так думаю, што калi яны Бога адцуралiся, дык можа й Бог на iх забыўся...
- Ты кажаш, што хвалюць гэтых камунiстаў, што тутака ў нас. Каго-ж гэта яны так вялiчаюць? Можа, гэта нашага Косьцiка Сабакевiча, Шпунтовага Лявона, цi Параску Макатунiшку? Гэта-ж усё гультаi, галадранцы, каб iх макарэц!
Пры апошнiх словах дзедаў голас задрыжэў, i ён iзноў сакавiта плюнуў на падлогу.
- Калi яны каму што добрага зрабiлi? - працягваў дзед. - Кажуць людзi, што пакажы ты сябе на дзеля, а нi на языку - от як! А гэтыя што? Каб iм бокам тоя вылiзла, што яны другiм робяць! А цi нi пра iх-жа гэта кажуць, што яны за бедны народ, процi паноў?
Вiдаць, дзед бы паднечаны. Ён гаварыў цяпер барзьдзей i больш заядла смактаў самасейку.
- Кажу табе, сынок, што нi знаю, як там у iх. Толька я от сваёй старой галавой як памяркую, дык вiджу, што тут нешта нi так выходзiць, як па радзiвя брэшуць. Нi забудзься, сынок, адно: нашаму брату-сiрмяжнiку нiхто нiколi нi спагадаў, нiхто нiколi нiчога нi даваў i нi памагаў, а кажды толька зь яго нажыцца стараўся, от як. А тыя людзi, што самi Бога адраклiся, цяперака нам у вушы ўводзяць, што народу сама найбольшая дабро робюць, якога яшчэ нiхто нiколi нi рабiў. Калi гэта ўзяць за добрую манэту, дык трэба тады паверыць, што чорт ангiлам зрабiўся, от што...
Дзед памаўчаў.
- Пасьля вайны, - працягваў Якуб, - як устанавiлася гранiца, ды нiкаторыя ўвiдзiлi, што тут жыцьця ня будзiць, дык многа нашых людзей тады ўцякло. З нашых Лiтоўцаў вун Пiтухоў старэйшы брат Сьцёпка ды Панасаў сын Аляксей, як Грамаду разганялi, туды пайшлi, дый з другiх вёскаў маса. Пайшлi, бо лепшага
