купал неба. Iнакш, чым удзень, дрыжэла, наводзячы нейкую жуду, лiсьцё асiнаў, а ззамоладу створаныя ўва ўяўленьнi розныя чэрцi, што тутака, быццам, свае гулянкi начамi ладзiлi, цяпер маглi таiцца за кожным кустом цi крушняй каменьняў. Завялiкi ўжо быў Янук, каб у чарцей верыць, але-ж тут, папраўдзе кажучы, цiмала людзей у нетрах Гараваткi ляжала. Хто ведае, цi каторыя зь iх не ўстаюць начамi, каб полем бою палюбавацца.
Янук асьцярожна ступаў знаёмай сьцяжынай. Вушы ягоныя злавiлi водгульле лiтоўскай вечарыны. Хлапец падбадзёрыўся й барзьдзей усьпiнаўся ўверх. Наблiжаючыся да самага небясьпечнага мейсца - побач з тым самым курганам i крыжам - ён спынiўся таму, бо раптам стануў, як укопаны, Тапсiк. Сабака бурчэў. З правага боку былi тут ямы й акопы. У цемрадзi мала што можна было разгледзець.
- Цiха, Тапсiк, цi-i-i-i..., - зашышыкаў ён на сабаку, абшчаперыў яго аберуч ды пачаў прыслухоўвацца. Здалося, што непадалёк направа пачуў галасы. Мо здалося? Ахапiў яго страх. Як не натужваў слых, усё навакол стала таямнiча цiха, адно шпарчэй пачало бiцца пастухова сэрца. Здалёк чуваць быў гул цягнiка, дзесьцi зь вёскi даляталi водгукi йгрышча, зьвяганьне сабак, а ў недалёкiм бары адазвалася позная птушка.
Iзноў наёжыўся, пачаў бурчэць i вырывацца з рук Тапсiк. Янук не на жартачкi спалохаўся, баяўся рушыць зь мейсца, быццам у зямлю ўлiп. Калi яму здалося, што зноў злавiў вухам нейчую гаворку, сабака гвалтоўна йрвануў направа i залiўся гулкiм брэхам. Амаль у наступную хвiлiну з голасным енкам ён адскочыў назад. Янук кiнуўся да Тапсiка, i ў гэны-ж момант убачыў сьвятло ручнога лiхтарыка. Робячы малыя зыгзакi ў паветры, сьвятло наблiжалася да хлопца. Сабака цiха скавытаў i лiзаў нагу.
- Гэта ты, Янук? - загудзеў лагодны бас Лявона Шпунта. Хлапец стаяў, як адубелы, ня могучы паварушыць языком. Намагаўся нешта сказаць, ды ня мог адолець пярэпалаху.
- Што ты тут робiш? - хацеў ведаць Лявон. Янук разгледзеў дзяцюка. Апрануты быў пасьвяточнаму, у гарнiтуры й пад гальштукам.
- Дамоў iду, - адважыўся нарэшце малы Бахмач. - А ты што тут робiш? спытаў ён з чаргi. - Але-ж ты мяне напужаў, каб ты згарэў!
- Дык iдзi, калi йдзеш! - сказаў Шпунт загадным тонам.
- А што ты тут робiш? - спытаў яшчэ раз Янук.
- Тваё якое дзела! - адрэзаў той непрыязным тонам. - Можа, я iзь дзяўчынай тутака. Кажу йдзi!
Януку здалося, што воддаль каля дрэва нехта зварухнуўся. Хто-ж мог тут быць зь Лявонам у такую пару, калi сам ён мусiў-бы быць на вечарыне? I што яны тут рабiлi? Адылi Янук больш не марудзiў, бо чаго добрага, возьме гэты рослы дзяцюк, яму ў каршэнь надае. Рушыў сьцежкай, а за iм, пакульгiваючы, сабака.
- Мой ты добранькi Тапсiчак, - пяшчотна прамовiў, гладзячы сабаку, ударыў цабе гэты паскудны хлыст...
Як толькi хлапец выбраўся з Гараваткi на чыстае поле, нацянькi праз збажыну бегма кiнуўся ў кiрунку Лiтоўцаў. Мала дзе каторая хата сьвяцiлася вокнамi. Летам ашчаджалi людзi газу, завiдна намагалiся дагледзець гаспадаркi. Сяньня-ж тым больш не было патрэбы, бо шмат хто быў на йгрышчы.
Шпарка бягучы, Янук нiчога ня думаў. Ды калi-б i думаў, то невядома цi прыйшло-б яму ў галаву, што ўночы жывы чалавек у Гараватцы ёсьць больш небясьпечным, чымся якая ўяўная нечысьць. Хлапец быў паглынуты ймкненьнем, каб якнайхутчэй забегчы дадому. Па пахiлай лекаравай нiве борзда ймчаў ён унiз. Ледзь пасьпяваў за iм кульгавы Тапсiк.
Калi дабег да лекаравага двара й адчынiў скрыпучыя вароты, голасным брэхам залiўся доктараў Мурза. Тапсiк падскочыў да яго, сабакi пачалi нюхацца. Янук адчынiў другiя вароты й ужо быў ля свае хаты. На вулiчнай лаўцы ў цеменi разпазнаў сваiх бацькоў. Яны гаманiлi паўголасам.
- Гэта ты, Янучок? - спытала мацi.
- Так, мама. А што?
- Ды мы нi спадзявалiся. Ждалi ўчорака, ажно як нi было...
- Нi пусьцiў, - сказаў Янук з крыўдай у голасе.
- Iж ты яго, - буркнуў бацька. - Чаму-ж гэта?
- А чорт яго знаiць, - адказаў хлапец. - Ну, што тут у вас?
- Нiчога такога. Ты вячэраў?
- Так, на хаду. Ну дык я пайду, - памкнуўся ўжо адыходзiць Янук.
У гэты час падбег Тапсiк.
- А чаму-ж сабака кульгаiць? - заўважыў бацька.
- Ды гэты хлыст ударыў яго, нi знаю, камянём цi чым.
- Хлыст? Калi гэта?
- Ну от цяперака.
- А дзе-ж ты яго вiдзiў?
- У Гараватцы, дзе-ж...
- Ён цяперака ў Гараватцы? Ты нi манiш?
- Чаго буду манiць... кажу, што на свае вочы вiдзiў.
- Дык гэта ён, мусiць, тамака iз Косьцiкам Сабакевiчам, - сказала мацi.
- Ты яго самога толькi спаткаў цi яшчэ каго? - перапытаў бацька.
- Самога. Але мне выдалася, што чуў гаворку. Быў нехта другi, мусiць.
- Дык пэўна Косьцiк там зь iм, - сказала тонам, што не пакiдаў нiякага сумлеву, мацi.
- Чаму гэта iкраз Косьцiк? Адкуль там ён? - дамагаўся пастух.
- А ты ня чуў?
- Што чуў?
- Што сягоньнiка на фэсьця ў Гацях нехта бальшавiцкiя ахвiшкi параскiдаў...
- Так? - зьдзiвiўся Янук. - А мне-ж гэтыя, каб iх халера, доктаравы нiчога не сказалi.
- Так i ведай, што гэта Сабакевiчавых рук нi мiнула.
- Глядзi ты што. Дзiва, што Лявон так на мяне сыкнуў. Ну, ды я пабягу, бо ўжо позна.
- Янучок!
- Чаго?
- Iдзi, хоць штаны й кашулю пiрадзень, а то як ты ў латаных на людзкое вока...
- Адзе-ж яны?
- Я табе зараз дам.
Пайшлi з маткай у хату. Было там душна й цёмна. Упоцемку ўмiг зьмянiў Янук вопратку й вышмыкнуў на вулiцу.
- Янук! - гукнуў бацька.
- А што, тата?
- Ты-ж глядзi тамака нi кажы нiкому, што ў Гараватцы хлыста вiдзiў. Чаго добрага, бяда прычэпiцца, - папярэдзiў Пракоп Бахмач на дарогу сына.
- Што я дурны?! - адгукнуўся хлапец i шыбнуў у глыб вёскi.
IV
Косьцiк Бурак, пазьней празваны Сабакевiчам, быў сынам гаспадарлiвага серадняка. Бацька Паўлюк меў ладны кавалак урадлiвае зямлi, прыдзелены ў часе выхаду вёскi на хутары пры самым лiтоўскiм балоце.
- Гэта каб на добрае, - мяркаваў цi раз Паўлюк, - дык жыць-бы, пажываць ды песенкi пiяць...
Адылi немач у ягоную хату панадзiла. Кволае жончына здароўе яшчэ больш шванкавала пасьля таго, як Кастусь на сьвет зьявiўся. Хацеў, казалi, Паўлюк абавязкова, каб i другое, ды слабая Паўлючыха вынасiць не магла. Спачатку прабаваў Бурак кпiць з кабеты, пасьля дакараць, а наапошку й зусiм узлаваўся.
Калi-б пацягнулi вы за язык (хоць цi патрэбна гэта было) найбольшую вясковую пахатуху, дзябёлую Кмiтаву Аўдолю, яна зусiм-бы йнакш i пасвойму ўсе прычыны Паўлючышынай немачы, як на стол, для яснасьцi перад вамi магла-б выкласьцi.
- А ягодка-ж мая, а любая - барабанiла цi раз Аўдоля на вуха каторай кабеце, што слухаць хацела, - гэта-ж загнаў-зацягаў Бурак саўсiм сваю Матрону. Глядзiш i нi аглядзiсься, як у магiлу загонiць. Нi жартачкi-ж гэта: дзе нi глянеш, дык усюды яна ў тры пагiбелi скорчыўшыся - яна й на полi, i пры печы, i за прасьнiцай, i зь сярпом, яна й за кроснамi, i пры малатарнi, i з траплом, i пры мялiцы. Яно-ж сабе й другiя бабы лынды ня б'юць i цяжка працуюць, алi-ж ёй, дык ужо пiразь сiлы прыходзiцца. Можа й ня грэх быў-бы Паўлюку, каб аж чатурох кароў, сьвiней поўны хлеў нi гадаваў, кабаноў вялiкiх, як горы, нi выкармлiваў. А ты-ж iм навары, намiшай, ды нацiгай у карыты - дух зь цябе вон! А хто-ж гэта, ягодка родненькая, за ўсiм даглiдаiць? Га? Сам
