некалi, як ямы на могiлках засыпалi. Насыпаўшы надмагiльны гарбок, плёскалi рыдлёўкамi па глiне. Асаблiва ёмка й зручна рабiлi гэта каторыя мужчыны цi дзяцюкi, што ня першы раз гэту няўдзячную павiннасьць выконвалi. Цяпер гэна бацькава простае й шорсткае 'закапаеш' выклiкала ў Януковым уяўленьнi жахлiвы вобраз. Шырокай, зьзяючай ад частага ўжываньня, рыдлёўкай яно плёснула па найбольш кволых i балючых мясцох Янукова сэрца. Новай хваляй пракацiўся плач. Хлапец кiнуўся да трупа сабакi, абняў яго й пачаў крычаць: - Нi дам! Тапсiк, мой мiленькi, што з табой зрабiлi?!
Яго сiлай пацягнулi ў хату.
Доўга трывала жахлiвая ноч.
'Трэба было на прывязi дзiржаць!' - гучэлi бацькавы словы. Позна. Чалавек пасьля бяды разумны. Але чаму гэта Тапсiка, а не якога Ромку?
Быццам у вадказ на гэта, дзесь здалёку з-пад балота даляцела вясёлае Ромкава гаўканьне. Цi здалося гэта? Бандыты, нечысьць! Адну найбольшую радасьць меў на сьвеце й цяпер яна ў нябыт адыйшла. Сьлёзам ня было супыну.
15
Дзед Якуб трымаўся абагрэтага кута, рэдка калi ад хаты адыходзiўся. Не таму, што жыцьцятрывалы патрыярх лiтоўскi сьветам цiкавiцца перастаў, а таму, што сьвет заглядаў у кут ягоны. Калi пагода добрая, сядзiць дзед на прызьбе, зь пiпькi дым самасеечны пацягвае. Iдзе каторы мужчына цi жанчына, затрымаецца, паздароўкаецца, дзедавым здароўем пацiкавiцца, апошнiмi навiнамi падзелiцца.
А навiнаў многа. На скрут галавы павярнула жыцьцёвае тэмпа. I якраз ня хто iншы, а сам дзед Якуб неяк у гутарцы параўнаў лiтоўскiя начоўкi й навакольле да спакойнага возера, што доўгi час межавала з загачаным суседнiм морам. Пакуль гацi трымалi мора, у возеры быў супакой, пладзiлася й плёхалася свая рыбная дробязь. Кагадзе новая сiла разбурыла гацi й магутнае мора ў гэнае лiтоўскае возера хлынула. Вялiкая рыба нетры вады ўскалыхнула. Свае дробныя акунi й плоткi, да ранейшае цiхаманi й ленага жыцьця прызвычаеныя, цяпер зьбянтэжылiся, адурманелi. Як хвалi бурлiвыя, выпадкi ўзялi борздае тэмпа. Дзед Якуб, каторы некалi паўстанцам Калiноўскага памагаў, не паглыбляўся ў гiсторыю й ня прыгадваў колькi разоў чужнiкi тыя ўяўныя гацi разбуралi, ды ў родныя вадзяныя глыбiнi чужыя кiты-пражоры наплывалi.
Цяперашняя чырвоная рыба насамперш за чыстку былай польскай адмiнiстрацыi й зямельных уласьнiкаў узялася. Навосьцеж адчынiлiся брамы ў маёнткi, фальваркi й асаднiцкiя гаспадаркi. Абiралi хутка, налётам. Чаго павезьцi цi панесьцi ня здолелi, тое тапталi паводле прыказкi: 'сам нi гам, дык i другому нi дам'. Рознае масьцi панкi й панi заклiкалi на дапамогу абедзьвюх Матак - Чанстахоўскую й Вострабрамскую, па начох рукi ў немачы ў модлах ламалi.
Быццам грыбы пасьля спорнага цёплага дажджу, паўставалi па вёсках камiтэты беднаты, забранае ў чужнiкоў дабро мiж найбяднейшых сялян разьмяркоўваць. Лiтоўскi камбед фармальна ачолiў найбольшы вясковы гультай, карцёжнiк i п'янiца Сымон Пятух. Фактычным рухавiком быў Лявом Шпунт. Увайшлi туды Макатунiшкi, шавец Пiлiп, Кмiты, Брунiськi дый яшчэ колькi, пераважна многадзетныя, што на двух цi трох гактараў бяду караталi.
Яшчэ не раскрылiся бальшавiцкае сацыяльна-праўнае аблiчча й цi хто ў Лiтоўцах мог мяркаваць, што й сам фактычны бацька камбеду, Лявон Шпунт, дый спэц-упаўнамочаны сельсавету, Косьцiк Сабакевiч, ад буйных кулакоў атожалкамi выводзiлiся, ды што ў будучынi пад бальшавiцкую касу мелi трапiць. Хто там цяпер мог карэньнем сацыяльнага паходжаньня цiкавiцца, калi ўсiм бедным было чаго ўволю цягаць, а пры тым цяганьнi ў прагавiтай мiтусьнi яшчэ дабро пад ногi таптаць.
Найбольш лакомiлiся мясцовыя камунiсты. 'Грабiлi награбленае' не навосьлеп, а намагалiся рукi пагрэць ля больш каштоўнага й меншага, што ад непажаданага вока людзкога скрыць можна было. Ды ўся мясцовая рыбная дробязь i ўявiць не магла як нажывалiся тыя прыплыўшыя з чужога мора кiты. У параўнаньнi зь iмi мясцовыя жывiлiся адно крошкамi з багатага стала.
У некаторых вясковых хатах новае жыцьцё пачалося. Зусiм немалая перамена выразна вонкава ператварыла фармальнага старшыню камбеду. Цяпер Сымон Пятух непаваротлiва ацялюгваўся ў блiскучым сiнiм панскiм сурдуце, каторы, казалi, у асаднiка Лазоўскага сьцягнуў, у ботах з блiскучымi халявамi, прыгожых зялёных галiфэ портках, навет гальштук пару разоў прычапiць манiўся. Нябрыты й карэлы, як i раней, ён быццам стаўся навочным узорам тэй вядомай прыказкi: 'з мужыка пан такi, як з гною куля'. Лiтоўскiя хутка падгледзiлi, што ня зводзiлiся цяпер у Сымона маскоўскiя рублi й чэрвонцы, што пагладзеў ягоны жывот i твар, што ямчэй i больш адважна ў карцёжкi сьцёбаў. З горадзенскай махоркi на савецкiя карашкi перакiнуўся. Ня звычайныя, простыя, як раней, цыбукi, а хлёсткiя 'казiныя ножкi' круцiў. Цi раз плявузгаў, што гатовых папяросаў уволю мог мець, але вялiчынёй не падходзiлi.
- Ну што-ж... разоў пяць пасасеш дый канец. А я-ж, самi во знаiця, як закапцiць дык каб закапцiць...
Павесялела ў Макатунiшынай хаце. Было ўволю й мукi, i бульбы, i мяса, i вопраткi. Мо спрычынiлася да гэтага й наглая страта Параскi. Як-нiяк, гэта бедная, Богам крыўджаная сям'я ў людзей на воку была. Мо таму й ня помсьцiўся Дунi за тую лупцоўку перад брамай на гасьцiнцы запраўдны рухавiк камбеду Лявон Шпунт. Лiтоўскiя чакалi нечага. Ня з тых выводзiўся Лявон, што крыўды дароўвалi. Але мусiць i Лявон i Косьцiк у забойстве Параскi вiнаватымi чулiся. Як-бы там нi было, а факт стаўся вiдавочным, што з тых багатых крынiцаў, адкуль цяпер рассыпалiся й на бакi пры рабаўнiчых налётах плёхала, чэрпалi вёдрамi цi прыгоршчамi й самыя найбяднейшыя, у тым лiку й Макатунiшкi.
Пры спажываньнi 'награбленага' расла ў сэрцах сумленных бедных людзей удзячнасьць новай уладзе. Ня скупiлiся на пахвалы й мяркавалi, што цяпер запраўды тыя ненавiсныя гацi ў непраглядным лапцюжным балоце зь месца зрушылiся й пачне жыцьцё чыстай крынiцай бурлiць.
Адно больш цьвярозыя й разважлiвыя новым ладам зьбянтэжылiся, галовамi кiвалi й на словы сккупiлiся. Дзед Якуб, каторы вачмi праводзiў цi адну камбедаўскую, наладаваную дабром хурманку на вулiцы, зусiм адкрыта перасьцярогу выказаў: - Ну добра цяперака... нiхай пажывуць, паласуюцца. Iм-жа трэба. Галадранцы, век куску хлеба рады былi. Алi што браць будуць, як гэта скончыцца? Тады каго абiраць будуць?
А сыну Васiлю, што сталярскiм рамяслом у свей няспорнай гаспадарцы дзiркi затыкаў, дзед раiў: - Ты, Васiль, на чужое нi ляцi. Старой праўды нiхто ня зьменiць, а праўда тая кажыць, што чужое бокам вылiзiць. Што лёгка прыплывець, тое лёгка й сплывець. Няхай сабе гэныя панкi, каб iх макарэц, i абiралi нас. Нiхай сабе цяперака i iх абскубуць... ёсьцiка каго... алi дармавiзна нiзароблiная толька шкоду чалавеку робiць. Помнi, што толька тое добра спажываць цi шанаваць будзеш, каторае сваiм мазалём заробiш.
Паслухаў сын бацькавых парадаў i не пайшоў у камбед, хоць i спанукалi яго.
Людзi на дзедаву перасьцярогу адказвалi: - Чаго ты, дзед, бядуiш? Як тую зямлю падзелюць, ды пасеюць i пасадзюць i ўсiм уволю будзiць...
Кiваў дзед галавой, неразборлiва пад носам гудзеў, або самасеечным дымам пярхiкаў. I хто мог тады падазраваць, якой вялiкай дзедава перасьцярога была.
Тыя, што назiраць умелi, вялiкiя кантрасты навокал спасьцераглi. Савецкая 'салдатня' пэрыядычна й настырлiва ўводзiла ўсiм у вушы пра вялiкае шчасьце, прост-напраст зямны рай на тым баку. Калгасы й саўгасы сама дасканалымi iнстытуцыямi на зямлi сталiся, улада рабочым i сялянам належала, усе ўсяго ўволю мелi, галiта дрэнным няслаўным успамiнам сталася. Пра ўсiх i ўсё клапацiўся наймудрэйшы й найгэнiяльнейшы 'настаўнiк i бацька ўсiх народаў'. Адылi апавяданьнi тыя пра райскi дабрабыт былi нагэтулькi на 'адзiн капыл шытыя', так усё цюцелька ў цюцельку да сябе падобныя, што хiба апошнi дурань гэта ўсё за добрую манэту ўзяў-бы.
У гарадох i мястэчках бальшавiцкая 'салдатня' - гэтак папулярна называлi чужынцаў, - неўзабаве ўсе крамы пачысьцiла. На рынку сялянскае дабро аграмадны спрос мела, а ад чырвонцаў у тэй 'салдатнi' кiшэнi трашчэлi. Ля 'сяльпоў' i 'гарпоў' кiлямэтравыя чэргi за хлебам, сольлю, нафтай i цукрам стаялi. Зусiм у новым значэньнi атаўбавалася слова 'даюць' i выцiснула нармальна ўжыванае 'прадаюць'.
Разважлiвы й асьцярожны беларускi селянiн цi мяшчанiн параўноўваў апавяданьнi пра 'рай' з нагляднымi фактамi, ды зь няскрыванай iронiяй пытаўся: - Калi-ж ў вас такi рай тамака, дык чаго-ж вы, як шараньча, на нашу бяду налятаеце? Эгэ, мусiць дрэнь тамака ў вас...
I няхто ня ведаў дзе нарадзiўся пашыраны па цэлай новазабранай краiне той да глыбiнi сэрца сваiм трагiзмам кранаючы жарт пра нейкага сярмяжнiка. У гурце сялянаў, што мiж вазоў на кiрмашным рынку гаманiлi, стаяў высокi селянiн у сярмязе. Ён маўклiва i ўважна слухаў як бальшавiцкi афiцэр апавядаў пра залаты дабрабыт на сваей радзiме. Жаўнер зручна й хiтра адказваў на розныя кручкаватыя пытаньнi.
