вырозьнiваўся адно высокiм ростам i даўгiмi нагамi, ды Гвардзейчык - малажавы хлапец, што вельмi любiў парадак i чысьцiню, як у вопратцы, так i ўсюды. Гаварылi аб дробных штодзённых справах. Гутарка не вязалася.
- Але ты, Гвардзейчык, гаворыш па-расейску, якраз як паляк, - сказаў Сымон. - Можа, ты й ёсьць паляк? - спытаў ён.
Гвардзейчык ледзь заўважна пачырванеў.
- Адкуль ты ўзяў, што я гавару, як паляк? - адказаў пытаньнем.
- Акцэнт дык у цябе, братка, якраз як у паляка, што вось толькi што наламаўся па-расейску. Вось няхай-жа iншыя скажуць. - Пры гэтых словах Спарыш зiрнуў уважна на сяброў, быццам спадзяючыся iхняй падтрымкi.
- Чорт яго знае, - адказаў Гвардзейчык, - язык зьмяшаўся, й сам ня ведаеш, як гаворыш.
- Ты кажаш, - зьвярнуўся да Сымона Земет, - што ён гавора, як паляк. А ты-ж як гаворыш?
- Па-беларуску.
- Так, ты гаворыш па-беларуску... Ты сам ня ведаеш, як гаворыш.
- Ён-то ведае, - падтрымаў Сымона Вiктар. - Ён гавора па-беларуску. Але ты ведаеш? Наагул, цi ведаеш, хто ты ёсьць?
Земет натапырыўся.
- Я гавару так, як усе гавораць, а па якому...
- Ты й сам ня ведаеш, - дакончыў за яго Пiсаронак, i ўсе навокал засьмяялiся.
- Нейкай ломанай мовай, - казаў далей Земет, - пэўна-ж, i не па-беларуску. Чорт яе тую беларускую мову ведае. Гаварыць гэтак, як цяпер пiсалi ў беларускiх газэтах, дык можна й язык паламаць. Нейкi-ж дурань такое выдумаў.
- Дурань, кажаш, выдумаў? - заатакаваў Земета Вiктар Караткевiч. - Цi ведаеш ты, такi разумны, сам хто ты ёсьць?
- А цiкава, цi ведаеш, хто ты ёсьць? - памог Пiсаронак.
- Зь якога ты гэта народу?
- Як быў дома, дык казаў, што тутэйшы, а тут дык i ня ведаю, - тлумачыў паляшук.
- А цяпер, мусiць, таксама тутэйшы! - укiнуў сваю капейку Гвардзейчык.
Усе голасна зарагаталi.
- Эх, брат, дык, мусiць, твая нацыянальнасьць тады залежыць ад месца жыхарства, калi ты ўсюды тутэйшы, - рагатаў Жылякоўскi.
- Беларусь ваша... - умяшаўся Курленя. - Вы, як сядзелi там на месцы, тады, мусiць, i Беларусь будавалi, а як самiм давялося пацярпець, дык, мусiць, i нiчога не здабудзеце. Як немец устанавiў быў нейкую там Беларусь, дык тады й начальнiкаў хоць адбаўляй. Тады яны былi ласымi на гатовенькае. А саветы як ударылi, дык усе, як мышы, паразьбягалiся. Дзе-ж ваш Астроўскi? Чаму аб Кушалю нiчога ня чуваць? Дык цяпер нас, дурненькiх, ваяваць выпраўляюць, а начальнiчаць, дык iх было поўна.
Гэту тыраду Курленi падтрымлiвалi Шэмет i Земет. Варта заўважыць, што, згодна з апавяданьнямi iншых, брат Земета пайшоў у польскiя партызаны ў раёне Лiдчыны.
- А ты, мусiць, хацеў, каб Астроўскi цi Кушаль з табою пад адным вашывым коцам спалi? - адпалiў Курленю Сымон. Некаторыя засмяялiся. - Цi твой прымiтыўны розум можа хаця ўявiць клопаты тых людзей?
- А якiя-ж яны маюць клопаты? Зашылiся недзе ў спакойны куток i сядзяць, як мышы пад мятлою. Клопаты ў iх! Ня маюць чаго рабiць, дык няхай-бы хоць сюды пару слоў сказаць прыехалi.
- Але-ж, але! Чулi вы? - перадражнiваў Курленю Вiктар. - Курленя, важная пэрсона, загневаўся, што да яго Астроўскi на пацеху й падтрымку штаноў ня прыехаў.
Усе зарагаталi.
- Чаго ты смяешся, дурань ты! - Пры гэтых словах Курленя сакавiта лаяў. Старшына Налепа ад некаторага часу сядзеў на сваёй пасьцелi насупраць стала й моўчкi прыслухоўваўся да гутаркi.
- Астроўскi - вялiкi пан! - цягнуў Курленя. - Нiдзе аб iм i ня чуваць. Калi вы яго бачылi цi чулi ад яго хоць адно слова?
- Чаму-ж не, - адказаў Караткевiч, - прыязджаў да нас у Вiльню ў гiмназiю, гаварыў, i мы чулi.
- Што-ж ён вам гаварыў? - пацiкавiўся Земет.
- Ён сказаў нам коратка й ясна, - тлумачыў Сымон, - сьцеражыцеся нягоднiкаў.
Усе вельмi голасна зарагаталi. Земет узлаваўся.
- Iш ты, скалазуб! Толькi сьмяяцца, а каб што дзельнага сказаць, дык ты ня можаш, - бурчэў ён, гледзячы на Сымона.
- Так, Беларусь збудавалi, - пачаў пагардлiвым тонам Курленя, - а як прыйшлося самiм пацярпець, дык усе начальнiкi ў лес пайшлi.
- Хацелi збудаваць, чаго ня было й ня будзе, - дапамог Земет.
- Пэўна-ж, што на гэткiх дурнях, як вы, нiчога не збудуеш. Вы нiкому ня служылi, ня толькi Беларусi. Толькi й здольныя былi самагонкаю залiвацца ды людзей аграбаць! - падсыпаў жару Жылякоўскi.
- Бачыш ты, якi патрыёт знайшоўся! - апраўдваўся першы. - Калi ты стаў гэткiм? Вам, мусiць, у гэных школах у галовы дурнаты набiлi.
- Вось у тваю дык, мусiць, нiчога не наб'еш, бо зараз усё зь яе выляцiць, - адказаў Жылякоўскi.
- Слухай, Земет, i ты, Курленя, - пачаў Гвардзейчык, - ты думаеш, што гэткая дзяржава, як Беларусь, магла так хутка стаць на ногi i ўтрымацца? Калi яна атрымала дазвол на арганiзацыю свае армii? Аж напрыканцы сорак трэцяга года. А ты глянь, якiя ўжо добрыя былi пачаткi...
- Ды што ты там пустое пляцеш, - не даў Гвардзейчыку дакончыць Курленя, я сам бачыў, што выраблялi беларускiя начальнiкi. У нас быў адзiн афiцэр, якога западозрылi ў палiтычных зносiнах з бальшавiкамi. Я там дакладна ня ведаю, як тое было, але ён нас усiх хацеў немцам выдаць i ўсю вiну звалiў на нас. Добра, што памяшаў гэтай справе адзiн, што знаў усё, дык мы й засталiся жывымi, а так...
- Чакай хвiлiнку, - укiнуў слова старшына Налепа, - дык гэты афiцэр, цi хто там, пэўна, камунiст быў, няйначай. Па тваiх словах гэтак выходзiць.
- Якi-ж ён камунiст, калi быў у нас у войску? Гэта-ж было цяпер, а не пры саветах.
- Дык што-ж ты думаеш, што цяпер камунiст ня мог у войска залезьцi? трымаў сваё Налепа.
- Мусiць, Курленева галава зацеснаватая, каб такую магчымасьць мог уявiць, - засьмяяўся Караткевiч.
- Ты-ж перш казаў, што гэта там за нейкую дзяўчыну выйшла, - дапёк Курленю Гвардзейчык.
- Дзе там за дзяўчыну! За якую табе дзяўчыну...
- Ага, за якую... Ты й сам ня ведаеш, што гаворыш. Сягоньняшняе ня ведае, што ўчарашняе плявузгала. Усе голасна смяялiся з Курленi. Зьбiты з панталыку былы палiцай яшчэ спрабаваў агрызацца.
- Перастань ты, Курленя, ужо даводзiць, бо нiчога ня кемiш, - адазваўся Пiсаронак.
- Даволi вам, хлопцы, сварыцца. Для ўсiх па мэтру зямлi хопiць, - уткнуў свае пяць капеек Войнiк.
- Вось гэта дык разумна сказана.
Усе голасна засьмяялiся.
У роце даволi часта вялiся гутаркi на тэмы, зьвязаныя з Беларусьсю й беларускiмi справамi. Прычынаю была прысутнасьць юнакоў з калiшняй Школы Камандзераў БКА. Курленя, Земет i Шэмет - не адны, што вырозьнiвалiся тупасьцю й няведаньнем усяго, зьвязанага са сваёй Бацькаўшчынай i палiтычнымi справамi. Былi сотнi такiх. У роце, як i ў цэлым батальёне, было даволi ўкраiнцаў, зь якiмi беларусы нiколi не ўваходзiлi ў калiзii, дыскутуючы палiтычныя тэмы.
Украiнцы былi беларусам добрымi сябрамi. Дружба выплывала з супольнага гiстарычнага лёсу абодвух народаў, што, маючы на працягу стагодзьдзяў супольных ворагаў з захаду i ўсходу, прывыклi, зжылiся з iдэяй, што яны браты ў нядолi й адзiн другога мусяць заўсёды падтрымоўваць. Гэта ня была тая хвальшывая, некiм зьверху накiнутая, дружба. Яна мела каранi ў сiвой мiнуўшчыне i ўважалася зьявай нармальнай, прост-напраст арганiчнай, штодзённай, аб якой навет i не ўспамiналася.
VI
У палове верасьня батальён Мураўёва пакiнуў вабоз над Рэйнам i спынiўся ў адлегласьцi нейкiх 25 км на захад у вёсцы Iльгойзэрн. Гэта была вялiкая вёска, прыкладна за 15 км ад першых хрыбтоў Вагезаў. Войска разьмясьцiлася па гаспадарскiх гумнах, а дзе каму ўдалося - дык i па хатах. Сымон Сларыш у гэтым часе атрымаў новую функцыю: ён быў вызначаны канюхом. Вярнуў назад сваю каламажку й малога гнядога
