спраўдзiлася, дык i яго можна было б трапна паставiць пад сумненьне; але iх было так многа й такiх розных, i ўсе разам дакладна ўказваюць якраз на яго як на ўроджанага Сына Бога, што й самы ўпарцiсты жыд, калi яму даць у лапу цi па мордзе, мусiў бы пацьвердзiць. Цi ж не прарочыў прарок Мiхей: I ты, Вiфляеме Эфрата, цi ж малы ты сярод тысячаў Юдавых? зь цябе пойдзе Мне Той, Якi павiнен быць Валадаром у Iзраiлi, i Якога паходжаньне з пачатку, ад дзён вечных. - I сапраўды цi ж не ў Вiфляеме наш Гасподзь Iсус нарадзiўся, у стайнi, з улоньня дзевы, як прарок Iсая называе гэта азнакай Божай: Глядзi, вось дзева ва ўлоньнi зачне й народзiць сына? I там жа Iсая сказаў: I пойдзе пасынак ад кораня Есэевага, i галiна вырасьце ад кораня ягонага; i спачне на Iм Дух Гасподнi, - i цi ж ня быў Язэп, Бацька нашага Госпада Iсуса, як i прадказана, атожылкам цара Давiда, якi са свайго боку сынам Есэя, так што й гэтае прадказаньне збылося?
На што Пэрэйра ветлiва пытаецца, цi можа ён мовiць слоўца вучонаму doctor, i калi яму было дазволена, кажа гэтаму, што ён хацеў бы, калi ласка, даведацца, за чыйго сына ён, зрэшты, мае гэтага народжанага ў Вiфляеме Iсуса: за сына сталяра Язэпа, пра якога ў дзьвюх з чатырох эвангельляў гаворыцца, што ён з дома Давiдавага, альбо за сына Бога, недасьлежнымi шляхамi ўведзенага ва ўлоньне дзевы? I цi памянёны Iсус, як сын Бога, наогул мог бы быць чалавечай прыроды альбо сын Язэпа ёсьць толькi трэцяя частка Сьвятой Тройцы?
Тут зноў пачынаецца шабуршэньне на ўслонах ганароўцаў, а Айцэн няпэўна глядзiць на сваiх гамбургскiх пастараў, бо гэта якраз пункт, у якiм нават эвангелiсты Мацьвей i Лукаш i Марк i Ян не заадно; але ягоныя духоўныя confraters, глядзяць абыякава альбо нават як бы радуюцца зьбянтэжанасьцi свайго новага супэрiнтэндэнта; нават i жыды, здаецца, заўважылi, як, быццам iхнi герой-двабойнiк сьветлай памяцi юны Давiд са сваёй прашчы Галiяфу, пацэлiў дастойнаму doktor у саменькi лоб. Але новы Галiяф з больш гартаванага матэрыялу чым няўклюдны волат, супроць якога калiсьцi выступiў Давiд; ведае таксама, што чалавек лепей верыць, чым думае; таму ўзвышае голас i крычыць:
- О жыдоўскае круцельства! О ганебная фальшывасьць i аблуднасьць! I Вы думаеце, дон Пэрэйра, што падлавiлi Бога на супярэчнасьцi? I Вы хацелi б, з Вашым мiзэрным духам спазнаць волю i ўстанаўленьнi Найвышэйшага? Бог, якi стварыў цэлы сьвет з усiм, што ў iм поўзае й лётае, ня мог зачаць Язэпу сына? Гэта зьбiвае Пэрэйру на паўслове, i, перасiлены забойчай сiлай Айцэнавага аргумэнта, ён цiхенька слухае, як ягоны супрацiўнiк бушуе далей, пабiваючы прарокаў. А хiба ж, працягвае той, не прадвырак прарок Захарыя, сказаўшы: весялiся ад радасцi, дачка Сiёна, радуйся, дачка Ерусалiма: вось, Цар твой iдзе да цябе, праведны i ратавальны, лагодны, седзячы на аслiцы i на маладым асьле, сыне пад'ярэмнай - i цi ж ня было так, калi наш Гасподзь Iсус перад сьвятам праснакоў уязджаў у браму Ерусалiма на асьлiцы седзячы, тым часам як увесь народ весялiўся i крычаў: Слава таму, хто там iдзе, цару?
Лёгка яму запярэчыць, думае Пэрэйра, у тыя часы ў Iзраiлi аслоў было такая навала, як сёньня коней ў герцагстве Шлезьвiг, i што ж тады кожнага, хто конна ўязджае ў Гамбург альбо Альтону, адразу ўжо й лiчыць за мэсiю? Але цi варта клопату, думае ён, указваць на самавольства, зь якiм аплiкуецца на пазьнейшы час кожнае слова ў выслоўях прарокаў, якое той прыцягвае ў сьведкi? Пакуль ён так разважае, гер супэрiнтэндэнт ужо зноў рвецца навыперадкi й гаворыць, як Бог дапусьцiў, каб яго сына прыбiлi да крыжа як ахвяру пакаяньня за грахi ўсiх нас i як пацярпеў Гасподзь Iсус дзеля грэшнага народу жыдоў, зацятага й разбэшчанага, як нават гэта было прадказана наперад прарокам Iсаем, якi сказаў: Усе мы хадзiлi ў iлжы; але Гасподзь пераклаў нашыя грахi на яго, як на ягня, якое вядуць на закол; сапраўды, ён панёс нашыя немачы й паклаў на сябе нашыя цярпеньнi. За нашыя беззаконьнi ён забiты; кара накладзена на яго, каб мы жылi ў мiры й ягонымi ранамi ацалiлiся.
Але тут Пэрэйра далей ня вытрымлiвае, ён узводзiць вочы ўгору ў неба, дзе зьбiраецца чад ад мiгатлiвых сьвечак у самым паддашшы, i ўсклiкае:
- Няпраўда! Няпраўда! Бог, якi адмаўляецца глядзець, як Абрагам падняў ахвяравальны нож да горла Iсаака, сына свайго, i таму стрымаў яго руку, гэты Бог паслаў уласнага сына на крыж? Хай у гэта верыць хто другi! А цi ведае хто, што сапраўды адбылося ў тыя днi й кiм быў гэты Iсус, пра якога гаворыцца, што ён i быў той чаканы, i эвангелiст цi ж не ў прарокаў узяў тое, што найбольш прыдалося, як азнаку вялiкай славы, якая нiмбам зазьзяла вакол галавы ўкрыжаванага рабi?
Айцэн радуецца, якая бура разыгрецца цяпер, калi хiтрамудры Пэрэйра страцiць самавалоданьне, сьпяшаючыся на дапамогу свайму жыдоўскаму Богу. Жудасна! Агiдна! - А тыя з начальстваў гукаюць палiцыянта тым часам, як confratres малiтоўна складваюць далонькi й просяць у Бога дараваньня за грахоўнiцкiя словы, якiя яны мусяць выслухоўваць; а жыды дрыжаць i цiснуцца адзiн да аднаго, як куры ў катуху, калi вакол яго шастае лiс. Айцэн спакойна чакае, калi ўляжацца шум, толькi падае знак палiцыянту, каб той наблiзiўся да Пэрэйры забраць яго; пасьля прамаўляе:
- Вы спыталiся, Эзэхiель Пэрэйра, цi ведае хто, што сапраўды адбывалася ў тыя днi й хто быў той Iсус; што ж, я хачу паказаць вам аднаго такога, хто гэта ведае й хто сам быў там прысутны, i гэты Хто ёсьць жыд, як i вы самi, як жыды гэтай абшчыны, але трошачкi старэйшы, бо ён можа засьведчыць, як цярпеў наш Гасподзь Iсус i як ён нёс на сабе крыж.
З гэтымi словамi ён падымае рукi ўгору й клiча Агасфэра, якi адразу ж уваходзiць у дзьверы сынагогi, белая шапачка на галаве, на целе доўгi, заношаны лапсярдак, а на нагах нi чаравiкаў, нi панчох, так што кожны можа бачыць, як за сотнi гадоў закарэла скура на ягоных падэшвах. I калi ўсе раптам жахаюцца ў гэтай зале, жыд падобны на Хрыста, Айцэн пытаецца:
- Скажыце, хто Вы?
- Я той, каго Вы клiкалi, - адказвае Агасфэр.
- I вы прагналi нашага Госпада Iсуса ад дзьвярэй вашага дома, - пытецца Айцэн далей, - калi ён падышоў да вас па дарозе на Галгофу з крыжам на плячах i хацеў адпачыць у цянi дома ад вялiкай стомы?
- Я адштурхнуў рэбэ Ёшуа ад дзьвярэй, - кажа Агасфэр, - i з таго часу вандрую, вандрую кожны дзень, створаны Богам.
- Ён пракляў вас? - пытаецца Айцэн.
- Рабi сказаў, - адказвае Агасфэр, - сын чалавечы йдзе, як напiсана ў прарокаў, а ты застанешся чакаць, пакуль я вярнуся.
жыды лупяць бельмы на Агасфэра, якi выглядае як адзiн зь iх, так гадоў на трыццаць - трыццаць пяць, i ўсё ж ён быў i тады, калi яшчэ стаяў вялiкi храм ва ўсёй сваёй велiчы на гары Сiён i Iзраiль жыў на зямлi сваiх бацькоў, якую Бог абяцаўся даць iм; але ганараваныя i тыя з начальстваў палохаюцца, айцы пастары дзiву даюцца вялiкаму, адкуль супэрiнтэндэнт выкалупаў гэтага Вечнага Жыда акурат на дыспутацыю, калi раней ён нiчога не казаў пра яго, i цi ня звалiцца цяпер няшчасьце на Альтону альбо на вольны горад Гамбург, як пра тое гаворыцца ў пабожнай песеньцы:
Прыйдзе Агасфэр, о жах,
Пойдзе нягода па вашых дамах,
Буры, паводкi, пажар i цьма,
Голад, вайна, халера, чума.
Кайцеся ў сваiх грахах,
Каб ня сьцерцiся у прах.
Толькi Айцэн трыумфуе ў сэрцы сваiм, што ўсё так гладка iдзе, як ён i планаваў, i кажа Агасфэру:
- Тады скажыце нам i засьведчыце, цi Гасподзь Iсус Хрыстос, якога вы ведалi асабiста й бачылi на свае вочы й зь якiм вы гутарылi на свае вусны й якому вы прычынiлi такую несправядлiвасьць сваiм жорсткiм сэрцам, цi быў ён напраўду мэсiя, якога чакаў народ Iзраiля паводле прадказаньня прарокаў?
- Цi быў ён мэсiя? - кажа Агасфэр i пачэсвае за вухам i ўздыхае. А тады кажа: - Рабi верыў у гэта.
Айцэн бачыць, што ягоны сьведка нерашуча завагаўся, i ён баiцца, што жыд можа падвесьцi яго, хоць усё разам, пытаньнi й адказы, прадумана й абгаворана загадзя i наперад, i гаворыць глухiм голасам:
- Верыў! Верыў! Гэтыя зацятыя жыды ня хочуць ведаць, што Гасподзь наш Iсус верыў, як i не хацелi таго ведаць, калi ён сам iм пра гэта казаў; iм патрэбна тваё сьведчаньне, жыд Агасфэр, як што ты ня даў яму нiякага суцяшэньня, а пакiнуў яго цярпець ад дзённай сьпёкi зь цяжкiм крыжам на плячах i цернем на галаве: цi быў ён мэсiя, так цi не?
- Мэшыях? - кажа Агасфэр. - Вялiкi, магутны мэшыях?
I выпростваецца, i здаецца, быццам палiлося зь яго нейкае сьвятло й быццам павышэў ён на цэлую галаву й больш над усiмi, што былi вакол яго, над Пэрэйрам i альтонскiмi жыдамi й над знакамiтымi герамi, якiя сядзелi вышэй, i над дастойным i вучоным doctor i superintendent тым болей.
- Мэшыях, - кажа ён, - пра якога гаворыцца ў прарокаў, што ён будзе судзiць народы й зробiць так, што
