перад вялiкiм строем. I пры гэтым яго мясiсты твар чырванеў i двайны падбародак дрыжаў, як студзiна. Не ведаю, якi ў яго быў запас слоў, думаю, не больш лексiкону абiсiнца, якi нядаўна ўзяўся вывучаць расейскую мову. За ўвесь час, пакуль ён нас ахоўваў, я пачуў ад яго не больш трох-чатырох дзесяткаў слоў: стой, слухай, маўчаць, пакладу мордай на снег... Ну i - крок управа, крок улева...
Другi стралок быў татарын Ахмет, малады i па ўзросту, i па тэрмiну службы ў лагернай ахове, усмешлiвы i нават сарамлiвы, ён звяртаўся да нас на 'вы', i ў адказ мы таксама звярталiся гэтак жа да яго. Ён нядаўна скончыў чырвонаармейскую службу, дамоў у Татарыю не паехаў, а завербаваўся ў лагерную ахову. 'Што мне там рабiць у калгасе, - прызнаўся ён нам. - Туды прыедзеш i назад ужо нiколi не выедзеш. Там - во палучаюць на працаднi, - паказаў ён кукiш. - Голадна жывуць. Чаго мне ехаць'.
Наiўны быў Ахмет, гаворачы гэта, ён не разумеў, што за такiя словы тут сядзяць тысячы.
Гранiцы, якiя нам не дазвалялася пераходзiць, былi абазначаны вехамi абчасанымi i ўбiтымi ў зямлю слупкамi. Стралкi знаходзiлiся ў пэўных месцах, крыху далей ад гранiцы.
Працавалi мы парамi, па два зэкi на адну тачку. Спачатку надзяўбём грунту, потым пагрузiм у тачку i па чарзе вязём яе ў адвал.
Маiм напарнiкам быў мой равеснiк з падобным лёсам ленiнградскi студэнт Бацюхноў, якi пры знаёмстве называў сябе Бацюшковым. Я некалькi разоў спрабаваў у яго дапытацца, чаму ён здраджвае свайму роду Бацюхновых, ды так i не выпытаў. Адкрыўся ён мне толькi перад расставаннем - яго перавялi па невядомай i для яго самога прычыне ў iншую калонiю, дзе работа i ўмовы жыцця былi лягчэйшыя.
- А мы i належым да дваранскага роду Бацюшковых, - сказаў ён. - У нашай раднi быў i паэт Бацюшкоў. А змянiлi прозвiшча i сацыяльнае паходжанне ў семнаццатым. А то б даўно трапiлi ў Чэка заложнiкамi рэвалюцыi.
Загналi яго ў лагер за напiсаныя iм пяць нейкiх вершаў, атрымаў за кожны верш па году.
Паехаў ад нас гэты дваранiн Бацюшкоў з радасцю, абяцаў напiсаць з новага месца, ды так i не напiсаў. I што з iм, не ведаю.
Замест яго ў брыгаду далi новага зэка, якi i стаў маiм напарнiкам. Я адразу яго i неўзлюбiў, i пашкадаваў.
Неўзлюбiў, бо ўбачыў, што напарнiк ён нiкудышны, дахадзяга, i ўзрост паважны, у бацькi мне гадзiўся. Тачку ён, канечне, не мог усцягнуць наверх, i цягаць яе прыйдзецца мне аднаму.
Здзiвiў ён i сваiм выглядам. Усё ў iм паасобку было вялiкiм, большым, чым трэба для правiльнай прапорцыi чалавеку: вялiкая галава, рот, тоўстая шыя, шырокае тулава... Аднак зiрнеш на яго ўсяго, дык ён жа нейкi як недарослы. А гэта таму, што меў ён карацейшыя, чым трэба для такога тулава, ногi. Чалавек- кубiк, калабок. Яго гэтым словам i сустрэў наш зэк Лёха Мошкiн: 'Калабок, калабок, куды коцiшся, пад тачку пападзеш, не вароцiшся'.
Моцны з выгляду, ён быў сапраўды дахадзягам. Шырокi плоскi твар яго меў нездаровы бледна-зялёны колер i туга абцягваўся скурай, быццам пад ёю не было нiякiх цяглiц, а толькi косцi.
Як i водзiцца, навiчка пачалi распытваць, адкуль ён, якi артыкул мае, тэрмiн, з якой калонii сюды перавялi. Адказваў неахвотна, марудлiва, i калi гаварыў, то ў роце яго, як у грымасе, выскалялiся рэдкiя зубы, - канечне ж, павылазiлi ад цынгi. Назваўся ён Сямёнам Якаўлевiчам Моцным. Я быў ухапiўся за гэта беларускае прозвiшча - нi не зямляк ён, але быў ён з Сiбiры, з забайкальскiх казакоў. У калонiю нашу ён прыбыў з упраўлення лагера, дзе працаваў у iнжынерна-праектным аддзеле.
- Ты што, iнжынер? - здзiвiўся Лёха.
- Iнжынер. На волi быў кандыдатам навук.
Лёха прысвiснуў.
- I чаго ж цябе загналi ў брыгаду да тачкi i кайла?
- Я сюды з шызо.
Шызо - гэта штрафны iзалятар, дзе зэкаў трымаюць за нейкiя грубыя парушэннi цi новыя злачынствы.
- А завошта цябе туды ўперлi?
- Уперлi вось.
- А судзiлi завошта?
Моцны раззлаваўся такому допыту:
- Хто ты, што так прычапiўся да мяне?
Лёха, маскоўскi кiшэннiк, адказаў, як i ўсiм гаварыў пра сябе, што ён вядзе замкнуты лад жыцця - рэдка выходзiць на волю. Гэта рассмяшыла Моцнага, i ён таксама адказаў хохмай:
- Разумееш, хацеў залезцi да суседа ў дом i цэлы месяц прыручаў яго сабаку, кармiў каўбасой. Прывучыў. Ноччу палез у дом i наступiў кату на хвост. Кот завiшчаў, мяне i схапiлi.
Жарту гэтаму мы не паверылi. Як потым даведалiся, загналi кандыдата навук у лагер на восем гадоў за падазрэнне ў шпiянажы - ПШ. Выдуманая гэта абрэвiятура энкавэдыстамi прышывалася звычайна тым, калi ў следчых не было нiякiх канкрэтных фактаў, каб абвiнавацiць чалавека. Тады яны i пасылалi на яго матэрыялы з гэтым ПШ у асобую нараду, якая i выносiла прысуд завочна.
- Вiдаць, вам трапiлiся мяккацелыя следчыя, добрыя, - пазайздросцiў Моцнаму брыгадзiр, якому на следстве ламалi рэбры.
- Мяккацелыя? Добрыя? - узарваўся Моцны. - Дзе гэта вы бачылi такiх добрых у нашых савецкiх органах? Там жа адны бандыты, падонкi, каты. Iнквiзiтарам трэба павучыцца ў нашых катаў. Ды i гестапаўцы маглi пераняць многае ў гэтага баявога атрада партыi.
Словы гэтыя былi правiльныя, смелыя, але ж якую яны мелi страшную цану: варта толькi дайсцi iм да пiльных вушэй, i мог заплацiць кандыдат навук яшчэ адным тэрмiнам.
- Ты партыю не чапай, - асцярожна папрасiў яго брыгадзiр Iваноўскi. Партыя нi пры чым.
- Нi пры чым? А следчыя, пракуроры - не члены партыi? Не iмi партыя кiруе? А ўсiм гэтым страшным апаратам не галоўны партыец кiруе? Нi пры чым... - Моцны быў на вышынi свайго гневу, у яго дрыжаў голас i рукi дрыжалi. - А мы ўсё баiмся, ад страху дрыжым, як мухi ў павуцiне. За дротам i то баiмся. Чаго, каго баiмся?
- Шызо, новага тэрмiну, а то i шлёпкi баiмся, - сумна сказаў Iваноўскi.
Не ў гэты першы дзень знаёмства з Моцным, а пазней мы даведалiся пра яго ўсё. Сямён Якаўлевiч сам i расказаў, што з iм адбылося ўжо тут, у лагеры.
Да арышту ён праектаваў чыгункi i быў заслужана ацэнены як добры спецыялiст. А вядома ж, што ў тыя трыццатыя шызафрэнiчна-крывавыя гады ўдары сталiнскага мяча i абрушвалiся на лепшых. Моцнага i ўзялi як вучонага спецыялiста i абвiнавачвалi спачатку ў шкоднiцтве, а потым у шпiянажы. Паколькi доказаў нi шкоднiцтва, нi шпiянажу не было, то следчыя старалiся выбiць у яго прызнаннi. Моцны, аднак, быў характару моцнага, упарты i няўступлiвы, уступiў у люты канфлiкт са следчымi i быў бiты, прапускаўся праз канвеер, калi запар дапытвалi па некалькi сутак, двойчы кiдалi ў карцэр. Моцны не агаварыў сябе, не падпiсаў пратаколы, i тады далi яму гэта ПШ - падазрэнне ў шпiянажы.
- Iх, гэтых следчых, аказваецца, вучаць, як бiць i мучыць падследных. Прыёмам вучаць. I хто вучыць? Дактары, медыкi. Бандыты ў белых халатах, расказваў Моцны. - Вучаць анатомii, паказваюць, дзе ў чалавека самыя балючыя месцы. Вучаць бiць так, каб звонку слядоў не заставалася, а было б адбiта ўсярэдзiне...
Сам ён да арышту быў у партыi, верыў ёй, а Сталiну, як прызнаўся, не верыў з трыццатага года - пасля прымусовай калектывiзацыi i раскулачвання. Тады ж ён напiсаў лiст-пратэст Сталiну i Калiнiну, што такая гвалтоўная калектывiзацыя i раскулачванне самых працавiтых сялян горш за прыгон i прывядзе да разбурэння вёскi i сялянскай гаспадаркi.
Калi б ён напiсаў такi лiст пазней на шэсць гадоў, не мiнаваць бы яму лагера. А тады з iм нiчога не было. Тады былi яшчэ сярод энкавэдыстаў нямала людзей сумленных. Лiст Моцнага да Масквы не дайшоў, яго перахапiлi мясцовыя чэкiсты. Начальнiк раённага аддзела ўнутраных спраў выклiкаў Моцнага да сябе, моўчкi вярнуў лiст. Нi пагрозы, нi крыку не было, а была парада - такiя лiсты больш не пiсаць i не пасылаць. Вiдаць, той раённы начальнiк i сам быў такой жа думкi пра злачынную калектывiзацыю.
Моцнага, як спецыялiста, у лагеры скарысталi па яго ж прафесii. Ён працаваў у лагернай праектнай канторы, жыў у параўнаннi з зэкамi, занятымi на земляных работах, даволi няблага. Сядзеў у цяпле, быў сыты, тачкi не ганяў. I сядзеў бы там Сямён Якаўлевiч да канца свайго тэрмiну, вычэрчваў бы планы, схемы, вылiчваў пад'ёмы i спускi пуцi, выгiбы. А ён нiяк не мог дараваць следству за тыя мукi, што яны яму прычынiлi, - у яго ад тых пабояў i цяпер балiць пазваночнiк. Не згаджаўся i з тэрмiнам, дадзеным асобай
