«Егер ?рыс кезінде осы он адамны? біреуі, не екеуі, ?шеуі, тіпті одан к?бі кейін ?ашар болса, олар ?лтіріледі, ал ж?здікті? ?згелері ?оз?алмай, ?лгі он адам б?рі бірдей кейін шегінсе б?рі де жойылады: ?ыс?асын айт?анда, б?рі бірге шегінбесе, ?з бетімен шегінгенні? б?рі тегіс ?лтіріледі. Осы айт?андай, он адамны? бір-екеуі жау?а ?арсы ?мтылып, ?згелері т?рып ?алса, т?рып ?ал?андар тегіс ??ртылады. Ал, осы онны? біреуі, не одан к?бі т?т?ын?а т?сіп, ?зге жолдастары, оларды ??т?армаса, ??т?арма?андарды? б?рі де ?лтіріледі». ?біл?айыр ?айтадан ой?а кетті. «Шы??ысты? ?ай ?рпа?ын ойла?ан ма?сатынан бас?аны? та?дыры то?тат?аны бар? То?татып к?рген емес. Ондай о?и?а панднамада да [3] келтірілмейді. Та?та?ы хан да, алтын таба?та?ы жылан да бір. Тием дегенді ша?ып алу?а тиісті. Бабамыз сал?ан ?анды-жосы?ты жол бар. Сол жолды? с?ре?і емес пе біз келе жат?ан? ?ара ?аза? т?гіл, ?лем ?ожасы Шы??ысханны? ?рпа?ы бірін-бірі аяп к?рмеген. М??ке ханны? бір ?зіні? істегені неге т?рады?».
Шы??ысханны? т?рт ?лы бол?ан. Жошы, Жа?атай, ?гедей, Т?ле. Т?ртеуі ?лем ?ожасы Шы??ысхан жаулап ал?ан жерді т?рт ?лыс?а б?ліп, ?р?айсысы бір-бір ?лыстан бас?ар?ан.
Шы??ысхан ?лісімен ?лем ?ожасыны? т?рт ?лыны? арасында жанжал бастал?ан. Жанжал Шы??ыс ордасы — ?ара??рым ?лы та?ын кім иеленедіден шы?ды да, ая?ы ?лыс арасында?ы жер, ата?, ба? тартысына айналады. Жошы мен Т?ле ?рпа?ы бір жа?, ?гедей мен Жа?атай ?рпа?ы екінші жа?. Шы??ысхан ?лгеннен кейін ?ара??рым та?ына ?гедей отырады. ?гедейден кейін ?лы хан оны? баласы К?йік болады. К?йіктен кейін Жошыны? екінші ?лы — Алтын Орданы? ал?аш?ы ханы, ата?ты Батуды? ар?асында ?аза?тар М??ке деп атап кеткен, Т?лені? ?лкен баласы Ме?гу ?ара??рым?а хан сайланады. М??кені хан сайларда, ?здеріні? к?шіні? жетпейтінін білген ?гедей мен Жа?атайды? балалары толып жат?ан сылтау тауып, ?лы ??рылтай?а келмей ?алады.
Тек бір жыл ?ткеннен кейін, М??кені? ызбарынан сескеніп, ?гедей, Жа?атайдан тара?ан бір топ с?лтандар хан та?ына ??тты болсын айт?алы келеді. Хан оларды ?лкен ?ошаметпен ?арсы алады, ата?ат к?рсетеді, біра? т?бінде мені? ?рпа?тарыммен хан та?ына таласатын осылар болар деп, барлы?ын бір т?нде ?ыр?ызып тастайды.
Бір мы? ?ш ж?з ?ыры? екінші жылы Батуды? ?рпа?ы Алтын Орданы ісл?м дініне ба?ындыр?ан ?збек хан ?лді. Содан кейін Д?шті ?ыпша? жеріндегі осы ханны? атымен атала баста?ан ?збек ордасыны? та?ына бір мы? т?рт ж?з жиырма жетінші жылы ?біл?айыр ие болды. Б?л Жошыны? бесінші ?лы Сайбаннан тара?ан Д?улет-Шайхы с?лтанны? баласы. ?азір оны? М??ке жолы деп отыр?аны жо?ар?ы айтыл?ан М??ке ханны? ?анды о?и?асы. Расында да б?л ?анды о?и?а Шы??ыс ?рпа?тарына белгілі сара жол?а айнал?ан.
?біл?айыр теріс б?рылып т?сті. «М??кеден кейін де б?л ?анды жанжал ?ршелене т?скен жо? па еді? И?, с?йтті ?ой».
М??ке ?лгеннен кейін Шы??ыстан ту?ан т?рт ?л ?рпа?ы т?рт дара болып кетеді. «Талас тек Шы??ыстан ту?ан т?рт ?л ?рпа?тарыны? арасында болып ?ойды ма? Жошыдан ту?ан балаларыны? арасыны? ?зі де сан алуан ?анды о?и?алар?а айнал?ан жо? па?» ?біл?айыр ауыр к?рсінді. «И?, Шы??ысханнан кейін б?кіл ?лемге аты шы??ан Жошыны? ?лы Батухан мен Т?лені? балалары ??былай мен ??ла?у болды…
Батухан мен ??ла?у бірігіп, ?гедей мен Жа?атайды? ?рпа?тарына ?арсы шы?ты. Біра? ?здеріні? арасы немен бітті? Екі ?ош?арды? басы бір ?азан?а сыя ма? Егер ?лем то?ты болса, б?л екеуі к?кжал ?ас?ырлар еді ?ой, таласпай-тартыспай ?ос арлан ?алай ?исын орталарында?ы жылы-ж?мса? ба?ланды? Т?бі екеуіні? жолы екі б?лінуге тура келді емес пе…»
?біл?айыр та?ы к?рсінді. Кенет оны? к?з алдында, д?л б?гінгідей, сонау бір бабалар жыр ?ыл?ан ?анды о?и?алар елестей ж?нелді.
Бір мы? екі ж?з отыз бесінші жылы, я?ни Мешін жылы, ?ара??рым?а ба?ынышты елге жар салып ?гедей б?кіл Шы??ыс ?рпа?ын жиды. Осы ??рылтайда б?кіл Батысты жаулап алу м?селесі шешілді.
Міне, Батыс?а ?арай лек-лек боп мон?ол ?скері аттанып бара жатыр. Б?ны елу жылды? жаугершілік ?мірінде же?ілуді білмеген С?бітай ба?адур мен жиырма сегіз жасар Батухан бас?арып келеді… Б?ларды? мінгендері к?кір-ш?кір тай-т?я? емес, он к?н желіске шыдай алар аласа бойлы, то?па? жалды, ??ша? ??йры?ты, кіле? сайг?лік шабысты жыл?ы. ?стерінде сауытты, жалпа? бет, сы?ыр к?з ноян, ба?адурлар. Аттарына да тізелеріне дейін сауыт жабыл?ан. Екі жа?ында жебеге тол?ан екі-?ш ?орамса, белдерінде ?исы? ж?зді ?ылыш пен ?зын сапты айбалта, ?амал б?затын тас ат?ыштарды с?йреу ?шін ер ?асына байлап ал?ан жуанды?ы білектей ?ыл ар?ан. ?р?айсысында кем дегенде екі сада?тан. Кейбір к?рікті киінгендерді? та?ымдарында бір жа? ?шы пыша?тай ?ткір найза. Жеберлеріні? ?шы екі ж?зді ?анжардай ?ткір, с?йір. Ысылдап келіп ?адалса, егер т?ні? тастан жаралмаса, ар жа?ынан бір-а? ?тері ха?. Белге байлан?ан ?орамсалар, ?аза? батырларыныкіндей емес, талдан иіп то?ыл?ан. Жауынгерлеріні? басына киген темір, ?ола дулы?алары анадайдан к?нге ша?ылысып жар?-ж?р? етеді.
Лек-лек боп, борт-борт желген ?алы? ?осынны? буда?тат?ан ша?ы алыстан жер бетінен к?терілген б?лт т?різді.
Батысты алу?а б?л жолы аттан?ан ?скер ?ш ж?з мы?! ?ш лек ?ол! Айбарлы да, с?сты да! Кім, о?ан шыдай алар! И?, шыдай ал?ан жо?.
Сол бір жыл к?н т?тыл?ан бір мы? екі ж?з отыз алтыншы жылы еді ?ой. Батухан баста?ан ?алы? ?ол жазды? ая? кезінде Еділ бойында?ы б?л?арларды? астанасын алды. ?ш жылды? ішінде Бату ?скері Рязань, Владимир, Суздаль, Киевті шауып Батыс?а жол ашылды. ?ан судай а?ты. Жан?ан ?ала, жыла?ан бала. «Шы??ысхан!», «Батухан!», «С?бітай ба?адур!» аттары ?лемді т?ршіктірді. Бату ?скеріні? алдында Европа мемлекеттеріні? бай ?лкелері ?алды. Мон?олды? а?тангер тапал жыл?ысыны? т?я?ы енді Польша, чехтар мен мадиярларды? жерін басты. Алдарынан Адриат те?ізіні? жа?асын жайла?ан та?ы славян елдері к?рінді.
Батухан ол аралар?а да жетер ме еді, ?айтер еді, д?л осы кезде я?ни бір мы? екі ж?з ?ыры? бірінші, До?ыз жылы ?лы хан ?гедей ?лді деген хабар келді. Бату кейін ?айтты. Б?тен елдерді алу ?уанышынан ?ара??рымда?ы Шы??ыс та?ына кімні? отыру ?аупі к?шті болды.
?лы та??а К?йік отырды. Енді біріне-бірі ?ас ?ос б?ріні? арасы алыстай берді. Бірі «?лы Орданы? ханымын» деп к?кірек к?рсеткісі келсе, екіншісі туы аспанда желбіреген Алтын Орданы? айбынын алдынан кес-кестей тартты. Батухан К?йікті? б?йры?тарын жалпы ты?да?анмен, кейде сылтау тауып орындамай ?оюды да шы?ар?ан.
Б?ндай жа?дайда ?ш жыл шыда?ан К?йік т?ртінші жылы ?алы? ?осынмен Тарба?атай тауынан т?сіп, Алтын Орда?а ?арай бет ал?ан. Осындай жанжалды к?тіп отыр?ан Бату да су ж?ректік к?рсетпеген.
Еділ ?зеніні? са?асында?ы Алтын Орда астанасы Сарай ?аласынан «Сары- ар?ада?ы елімді к?ремін» деген сылтаумен он т?мен ?олмен К?йікке ?арсы ж?рген.
?алы? ?ол екі жа?тан таяй берді. К?йік пен Бату алыстан айбат к?рсетіп, ая?тарымен жер ?опарып с?зісуге келе жат?ан екі б??а т?різді. «?айсысыны? м?йізі сынба?? Ал сынбаса ?айсысыны? м?йізі м??алып, намыс?а шыдай алмай ?ан ?а?сап сыр?ырама??».
Б?кіл Шы??ыс ?улеті болып демін ішіне тарта к?тті. Біра? за??ар м?йіздер сарт-с?рт ?рыс?ан жо?. К?тпеген жерден жол-ж?некей К?йік екі к?н ауырып ?аза тапты…
?біл?айыр езу тартып к?лімсіреді. «И?, К?йік жо? жерден о д?ниеге сапар салды. Біра? ?андай аурудан кеткенін ?лі к?нге дейін тірі жан айта алмайды. ?лде… О да ?ажап емес. Егерде жауы?ды же?ер найзаны? ?шынан бас?а да жол таба алса?, несі айып? Жо?, жо?, Шы??ыс б?рілері кісі ?лімінен сескеніп к?рген емес. Ал сонда ?зінікі не? Бір ?ара ?аза?ты ?лім жазасына ?ия салу?а неге осыншама ?иналады? Б?л не, ?ор?а?ты?ы ма, ?лде к?рілікті? алды боп, табаныны? б?рі кете баста?аны ма? Жо?, жо?, екеуі де емес, б?л жа?дайды о?ай шешуге болмайды. М?нда ойланатын к?п к?п…»
«?лім! Керек жерінде, Жошы т??ымы да екі ?олын ?ан?а бояп шы?а келері ха?. О?ан сонау Бату ?рпа?ыны? істері ку?».
«И?, и?, К?йік ?лгеннен т?рт жылдан кейін, Батуханны? ?зі де д?ние салды. Біра? ?лы Орда ханы етіп Т?лені? ?лкен ?лы, ?зіні? ?зе?гілес серігі М??кені отыр?ызып кетті. Ал Бату ?лгенні? ерте?іне-а? Алтын Орда та?ына талас бастал?ан жо? па еді… Б?л талас та ?андай ?анды о?и?алар?а апарып со?пады! А?ыры ?айы?ды ??рт?ан т?нгі а?аш жегі к?белектей Батуды? бар ?рпа?ын жойып тынды».
Шы??ысхан за?ы бойынша хан ?лсе оны? орнын ?лкен ?лы басуы керек. Батуды? т?рт ?лы бол?ан-ды. Сарта?, Т?хухан, Аюхан, ?ла?шы. Алтын Орда?а Сарта? ие болу?а тиісті еді. Насрани[4] дініне кіргені болмаса, ?ткір, от ж?ректі жас екен. Ж?не оны М??ке хан да ?нат?ан к?рінеді. Біра? Алтын Орданы о?ан Жошыны? ?шінші баласы Берке ?и?ысы келмейді. Берке Батуды? тірі к?нінде к?зге т?скен хан ?рпа?ы. М?сылман дініне кіріп, Ба?датта?ы Аббасид халифатыны? осы кездегі
