халифы Мµстасимнан шапан киіп, тарту?а ??ран ал?ан адам. М??кеден Алтын Орда та?ына отыру?а р??сат алу?а Сарта? ?ара??рым?а ж?ріп кеткенде, осы Берке мойнына б?рша? салып «У?, алла, бар болса? Сарта?ты ?ара??рым?а жеткізбей ал!» деп к?зінен жасы сор?алап, н?р татпай, екі к?н бойы ??дайдан тілейді. Сарта? с?лтан жол ?стінде іш ауру?а ?шырап, ?аза табады. Сарта??а келген ??дай жіберген ажал ма, ?лде Беркені? тапсыруымен с?лтанды к?зетіп бара жат?ан кісілерді? біреуіні? берген уы ма, б?ны да осы к?нге дейін білген жан жо?…
?біл?айыр миы?ынан к?лді. Жайшылы?та шыбын ?лімі ??рлы к?рмейтін ?лгі бір ?ара ?аза??а айтылма? ?лім ?кімі миынан шы?пай ?ой?анына к?лді. «Жошы ?рпа?ына адам та?дыры ?ашан хан шеше алмас ж?мба? бол?ан? Жо?, бір ?ана Жошы ?рпа?ы емес, бір ?ке, бір шешеден ту?ан с?лтандар да бірін-бірі бауыздап жатпайтын ба еді?»
И?, Берке хан болды… Ал бір мы? екі ж?з алпыс алтыншы жылы Берке д?ние салысыменен Алтын Орда та?ы ?айтадан Батуханны? ?рпа?ына ?айт?ан. Біра? Бату ?рпа?ы Алтын Орда?а жеті атасынан асып хан бола алмады. Бір мы? екі ж?з то?сан бесінші жылдан бір мы? ?ш ж?з он екінші жыл?а дейін та?та отыр?ан То?та?удан кейін Батуды? немересі, Аюханнан ту?ан ?збек хан ?лгеннен со? Алтын Орда та?ына ?збекті? баласы Ж?нібек отырды. Осы ?з Ж?нібек ханды ?ара??ы т?нде ту?ан баласы Бердібек ?з ?олынан бауыздап, хан та?ына жетті. Біра? Бердібек ??р ?кесін ?лтіріп ?ана ?оймады. Алтын Орда та?ынан д?метер деп, бір жазда ат жалын тартып мінер а?а-інісін тегіс ?лтірді. Абат елді ала айран етті. ?йтсе де меншіктенген алтын та? о?ан да ??тты болмады. Та??а отыр?анына екі жыл ?тер-?тпестен, ?астас?ан туыстары оны? ?зін бауыздап ?лтірді. Халы? арасына тарап кеткен «Нар мойны кесілген, Бердібек хан ?лген кез» деген м?телді? а?ысы содан. Міне, осы Бердібек ханны? ?луімен бірге Бату ?рпа?ыны? Алтын Орда?а хан болуы да біткен.
?біл?айыр осы о?и?аларды біраз ойлап отырды да, орнынан т?регеліп терезе алдына барды. Біра? бірінен со? бірі тізбектелген ауыр ойлар, со?ынан ерген жетім к?шіктей, ?алмай ?ойды.
«Алтын Орда ханды?ына талас Батухан ?рпа?тарыны? арасында біткенмен, Жошыны? ?зге балаларыны? ?рім-б?та?тарыны? ішінде бітті ме?» Д?шті ?ыпша? ханы та?ы да ауыр к?рсінді.
«Жошыдан ?ыры? ?л, он жеті ?ыз ту?ан екен. ?р?айсысы бір ?лыс, ?тте? ауыз бірліктері болмады. Алтын Орда ханы боламыз деп ?ыры? пыша? боп ?ырылысты ?ой б?рі. Соны? ішінде тек Бату ?рпа?ы ?ана ?стем болып келді. Егерде Жошыны? ?лкен баласы Орда Батудай азулы жаратыл?анда к?кек ?ні бас?а т?рде айтылар еді. ?йткенмен Орда ?рпа?ыны? боз?кпе бол?аны теріс тимеді. Міне енді, Бердібек с?мны? ?анды ?олы ар?ылы Бату ?рпа?ынан ба? ??сы ?шып еді, Алтын Орда ?згемізге ?ал?ан жо? па?
Рас, Алтын Ордада?ы Сайбан ?рпа?ы кешірек хан бола бастады. Ал, Жошыны? он ?шінші баласы То?ай Темір ?рпа?ы бесінші буынында, А?са? Темір к?регенмен алысып ?ткен Орыс ханны? кезінен-а? бауыр басты.
Игілікті? ерте-кеші жо?, тек арты ?айырлы болсын.
?біл?айыр ?аба?ы ?арс жабылып кетті. Оны? с?лу м?ртты а?айра? т?рінде бір орасан ?обалжу сезілді. Ханны? б?йтіп жан-жа?ына ?рке ?арап, к??іл к?йіні? ?згере ?алуыны? аужайы к?п еді.
?ос ?олы ?ызыл ?ан?а боял?анына ?арамай, он жеті жасар ?біл?айырды азулы тілектестері Д?шті ?ыпша??а хан етіп а? кигізге к?терді. Ба? ??сы басына ?онып, а? т?йені? ?арны жарылды. Біра? адамны? ба?ы к?терілген сайын, жауы да к?бейеді. Б??ан Жошыны? ?зге ?рпа?тарыны? арасында?ы к?кіректерін ежелден жегідей жеп келе жат?ан ба? к?ндестік, ел билеуліктен ту?ан талас кеселдерінен бас?а б?тен де себептер ?осыл?ан.
Біз ??гіме етіп отыр?ан бір мы? т?рт ж?з елу алтыншы жылы осы талас жар?а тіреліп тасы?алы т?р?ан ?зендей ше?беріне ?бден жеткен кезі еді. ?біл?айырды? сескенетін жауы екеу: бірі — Орыс ханнан ту?ан ??йыршы? ханны? баласы Бара? ?лы Ж?нібек пен оны? ?ш аталас туысы Керей. Екіншісі ?зіні? аталасы Ма?м?дек ханнан ту?ан Ходжа М?хамед ханны? баласы Аба?. Б?л да ??р с?лтан емес, Алтын Орда мен А? Орда?а ие бол?ан хан т??ымдары. ?сіресе Орыс ханны? ?рпа?тары ?ауіпті. Ж?нібек пен Керейді? ??р ?здері ?ана емес, арттарында ?р?айсысы бір т?менге ?олбасшы бола алар ?ас?ырды? б?лтірігіндей сегізден ?лдары т?р. ?сіресе жас болса да Ж?нібекті? ?лы ?асымны?, Керейді? баласы Б?рынды?ты? ая? алыстары б?лек. Б?лары да еште?е емес, Ж?нібек пен Керейден сескенер бас?а да ?аупі бар. К?к Орда тірегі, ?біл?айырды? о? ?олы ?ыпша? болса, Ж?нібек пен Керейді? с?йенері Ар?ын. Ар?ын ж?рген жерде ?о?ырат, Найман, Керей, Уа?, Тара?ты да ?зе?гілесе кетеді.
Ал, а?и?атына келсек жанжал т?бі ?ріде жатыр. Б?л мезгіл сонау Со?ды жері мен Еділ ?зеніні? жа?асына дейін ?лы Д?шті ?ыпша? даласын жайла?ан т?ркі т??ымдас елдерді? екіге б?ліне баста?ан ша?ы еді. Шаруашылы?ына ?арай, Мауреннахр деп аталатын Жейх?н[5] мен Сейх?н[6] дарияларыны? ортасында т?ратын т?ркі руларыны? к?бі К?ншы?ыс — О?т?стігіндегі, т?бі к?шпелі иранды?тар, ?зі т?різді егіншілікпен ш??ылдан?ан отыры?шы Со?ды елімен ?ауымдасып, ?збек хал?ыны? іргесін ?алай баста?ан. Ал Сейх?н дарияны? орта шенінен т?мен ?арай сонау Еділ, Жайы?ты? ар?ы бетіне дейін к?шіп ж?рген т?ркі т??ымдас рулар ?зі т?різді мал ба?атын, Жетісу бойында?ы к?не заманнан келе жат- ?ан ?йсін, Дулат, Жалайыр, ?а?лы т?різді к?птеген салты мен д?ст?рі бір рулармен бірігіп, ?аза? деген ел болса? деп талпын?ан-ды. Осы кездегі б?кіл Д?шті ?ыпша?ты? ханы ?біл?айыр ?з ордасын ?аза? даласына тіксе де, жаулап ал?ан жерлері сол Мауреннахр, Со?ды, ?орасан жа?ы бол?анды?тан к??ілін к?біне осы т?с?а аудар?ан. Солардан ?ыз алып, Орда салтын да к?біне Мауреннахр еліні? ?дет-??рпына ?арай к?шіре баста?ан.
?арама?ында?ы к?шпелі елдерге алым-салы?ты к?п салып, оны тек б?тен ж?ртты шабатын ?скерге ж?мсап, халы?ты? к?йін нашарлатып жіберген. Ж?не ?зі Д?шті ?ыпша?ты? даласынан к?рі Мауреннахр ша?арларыны? бірін хан Ордасы етуді д?рыс к?рген. Б?ны? б?рі к?шпелі Д?шті ?ыпша?ты? асау жыл- ?ы т?різді, арда руларын ханнан шошыту?а айнал?ан. ?зіні? шаруашылы?ын, д?ст?рін, салт-??рпын, б?рін т?бі Мауреннахр т?р?ын еліні? дегеніне ?арай айналдыр?ысы келетінін сезген Д?шті ?ыпша? тайпалары енді ?біл?айырдан іргесін ?рі салуды ойла?ан. Осы тілекті? туын к?терген басты адам — Ж?нібек с?лтан. ?рине, Ж?нібекті? б?л ?ылы?ы ?біл?айыр?а ?намайтын. Орыс ханны? ?рпа?тарыны? ел арасын былай ?обалжыта бастауы тек ?здері хан бол?ылары келуден деп ?ана т?сінетін Д?шті ?ыпша? ?міршісі алдымен Ж?нібекті ??ртуды к?ксеген. Ал б?л к?кейкесті арманны? т?бі халы?та жат?анын ол а??арма?ан. Халы??а тек импрам[7] деп ?арайтын ?біл?айыр, сонау апай т?с, ж?нді бала? батырларды? артында рулары барын, ал ел деген ма?ына осы руларда екенін есепке алмайтын. Ханны? ??ымы бойынша б?л импрамдарды с?лтандар бас?арады. Тек сол с?лтандармен тіл тапса бол?аны. Сонды?тан ?біл?айыр Орда ма?ына ?аза?ты? ?апта?ай, Б?рібай, ?ара?ожа секілді ерлігі ?шін ?р ру аттарын ?ран ?ып к?терген а??ал батырлардан к?рі, ?зі т?різді, д?улеті шал?ы?ан с?лтан, ?мір, хакімдерді жинайтын.
?біл?айырды? ойынша осылармен тіл тапса, бол?аны. Ал, тіл табу ?шін хан ?андай т?сіл ?олданса да, Ж?нібек пен Керей к?нбей-а? ?ой?ан. Б?л с?лтандар к?ннен-к?нге араларын ханнан алыстатып бара жат?ан. Ар?ын мен ?ыпша?ты? да ?азір екі б?лінуіні? т?п себебі де осы екеуіні? хан Ордасына деген ала к?здігінен ту?ан.
Ел билеу! Б?л — мансап?ор жанны? ?лы тілегі. Кенет ?біл?айырды? есіне Шы??ысты? ел билеу ж?нінде балаларына айтыпты-мыс деген ?а?идасы т?сті. ?лы хан жаулап ал?ан жерін т?рт ?лыс?а б?ліп, т?рт баласына беріпті. Сол м?жілісте ?кесінен ?сиет естігісі келген ?лкен ?лы Жошы: «?лы м?ртебелі, ?лем ?міршісі, хан ?андай болу керек?» — деп с?рапты. Шы??ыс: «Хан хал?ыны? к??ілін табу ?шін а?ылды, ал хал?ы оны? к??ілін табу ?шін та?ымды болуы керек», — деп жауап беріпті.
Шы??ысты? екінші баласы Жа?атай: «Ханды ?айткенде хал?ы сыйлайды?» — деп с?рапты. Шы??ысхан: «Хал?ы? сыйласын десе? та?ы?нан т?спе», — деп жауап беріпті.
Шы??ысханны? ?шінші баласы ?гедей: «Хан ?айткенде та?ынан т?спейді?» — деп с?рапты. Шы??ысхан: «Ма?ына ?зінен а?ылы т?мен, біра? ??л?ы ?зіндей адамдарды жинай білсе, сол хан та?ында ?за? отырады», — деп жауап беріпті.
Шы??ысты? т?ртінші баласы Т?ле: «?андай хан абыройлы болады?» — деп с?рапты. Шы??ысхан: «Ойынан шы?па?ан ту?ан баласын да бауыздай алар хан ?р?ашанда абыройлы болады», — деп жауап береді.
Шы??ысханны? осы т?рт а?ылын ал?ан т?рт баласы ?ле-?лгенше абыройлы хан болып ?тіпті-міс.
?біл?айыр да осы т?рт ?сиетке бас иген адам. Сонды?тан да ол ма?айына тек Сайбан ?рпа?ы емес, Шы??ысханны? ?зге балаларыны? да, Жошыны? ?зге б?та?ын да жина?ан. Тек б?ларды? бірде-бірі ?зінен а?ылды болу?а тиісті емес ж?не ?немі оны? ойынан шы?ып отыруы керек. Солай болып та келген. Тек со??ы кезде ?ана Орда ма?ында?ы с?лтандар арасында?ы дау-жанжал к?шейе т?скен. ?сіресе, б?л алауызды??а
