І
?аза? елі б?л кезде к?кпар?а тарту?а дайындал?ан серке т?різді еді. Жан-жа?ынан антала?ан ?ай жауыны? та?ымында кетеді? ?лде ?зара ?ырылыс?ан хан, с?лтандар ?анын сор?алатып, біреуі — ая?ын, біреуі — ?олын, біреуі — басын ?анжы?аларына байлап ?кете ме, кім білсін?
Ел басына т?нгелі келе жат?ан м?ндай ауыр кезе?ді д?рыс ??ып, тере? болжап, болаша? тарихы мен та?дырыны? т?рт жа?ынан бірдей со??алы т?р?ан с?рапылдан хал?ын ??т?арар кімі бар?
М?ндай жанталаста халы? алды??ы шепке е? алдыменен ?зіні? т?жірибесін, а?ыл-парасатын, табандылы?ын салу?а тиісті. ?йткені ?аза? елін к?кпар етіп ала ?ашу?а дайындалып жат?ан е? бірінші ?асы о?ан ай?ын еді.
Шы??ысхан ??р?ан мон?ол ханды?ыны? ??мыры екі ж?з жыл?а жетпеді. Бір кездегі ?лы к?шпелі мемлекет — ?ара??рым ордасы ??былайды? т?сында Пекинге к?шісімен-а? мон?ол ханды?ы делінуден ?алды. ??былайдан кейінгі ?ытай бо?дыхандары енді ?здерін Шы??ыс м?рагерлері санап, мон?олды? атамекен к?не ?онысы т?гіл, «Бар ?лемді тітіретуші» жирен са?алды ханны? жаулап ал?ан жерлерін де бауырларына бас?ысы келді. Б?лар енді бір кезде ?лы ?ытай империясын Шы??ысханны? к?шпен жаулап ал?анын, оны? к?п ша?арларын тып-типыл етіп ?иратып, егістік даласын мал?а жайылым еткісі келгенін ?мытты. Ал мон?ол жеріндегі ?лы ?ара??рым ханды?ы да б?лшектене бастады. ?зара ?ыр?ыс, жанжал бір жа?ынан, к?нгей ?рдісінде пайда бол?ан манчжур хандарыны? ?за? жыл?ы ?рыстары екінші жа?ынан берекесін алып, б?ларды? б?рын?ыдай іргелі ел болып отыруына м?мкіндік бермеді. Оны? ?стіне негізгі к?сібі мал ба?у бол?ан, ?р аулы ?р б?лек ?он?ан мон?ол шонжарларына ?ыс — ?ыстау, жаз — жайлау жетпей, елге ?оныс, мал?а ?ріс тапшылы?ы та?ы бір п?ле болды. ?сіресе батыс мон?ол тайпалары — Чорас, Ойрат, Тор?ауыт, Т?леуіт рулары ?ытай бо?дыхандарыны? тегеурініне шыдай алмай атамекен ?оныстарын тастап, жер іздеп босып кеткен. Бір б?легі Сібір жеріне, ?ал?аны Ертіс бойына, Тарба?атай тауына ?арай ойысты. ?алма? атал?ан бір б?легі жер іздеп, к?ше-к?ше тіпті Еділді? т?менгі са?асына ?тіп кетіп, Айдархан (Астрахань) ма?айында к?шпелі айма? боп т?рып ?алды. Батыс?а ?арай ы?ыс?ан б?л елдерді ?ытай бо?дыхандары Сібірге, ?аза? жеріне ж?не Орта Азия?а ?зіні? ы?палын ж?ргізудегі алды??ы шебі деп санады. Ал б?л з?лымды? саясат?а к?нгісі келмей, ?здеріне ?арсы шы??ан кей ?онтайшыларды ауыл-айма?ымен, бала-ша?асына дейін ?алдырмай ?ырып тастап отырды. Енді ?ытай зардабынан ?оры??ан ж?рт ойысып кеп, Тарба?атай тауын, Іле ?зеніні? са?асын, Жайсан (Зайсан) к?ліні? ??ірін мекендеді.
Осы арада олар аман ?ал?ан руларын жинап к?шпелі мемлекет — Жо??ар ханды?ын ??р?ан. Бір мы? алты ж?з отыз т?ртінші жылы б?л ханды?ты? ?онтайшысы боп Хара-Х?ла батырды? баласы Батур сайлан?ан. Б?л ?онтайшыны? ма?ына енді Енисей, Ертіс ?зендеріні? жа?асын жайла?ан мон?олды? бас?а да ?са? рулары жинала бастады. ?стіп Жо??ар ханды?ы ?лкен к?шке айнал?ан. Ол ?зіні? ордасын Зайсан к?ліні? жа?асына к?шірген. Д?л ?асында пайда бола ?ал?ан к?шпелі жауынгер мемлекетке ?ытай саясатшылары енді ?обалжи ?арады…
Батур ?онтайшы ?зі ?лгенше орыс патшаларымен тату бола отырып, Жо??ар ханды?ын к?шейтуді арман етті. Батур негізгі саясатын ?ытай бо?дыхандарыны? а?ылымен О?т?стік Сібір мен ?аза? жерін алу?а ??рды. Алдымен ол Т?уекел ханмен, со?ынан Есім ханмен сан ай?асты, біра? дегеніне жете алмады.
Батур ?лгеннен кейін оны? орнын ?лкен ?лы Сэнгэ, содан кейін кіші баласы ?алден басты. ?алден ?ытай императорыны? жарлы?ы бойынша осы кезде бас к?теріп ереуілге шы??ан, ?здерімен ?андас Шы?ыс Мон?олияны? орта шар?ы руларын аямай ?ырды. Б?л ара енді ??лазы?ан ?у дала?а айналды. С?йтсе де, жо??арды? ?ара??рым боп ?сіп келе жат?ан мал басына жайылым та?ы таршылы? етті. Сонда барып ?алден Бош??ты Жо??ар ханды?ын ?ал?а ??ірін ?осып алып, ке?ейтпек болды. Осы саясатпен ол ?онтайшы ордасын Іле ?зеніні? жа?асына Тувада?ы Хемчик ?зеніні? бойына, со?ынан ?обда ?зеніні? т?менгі са?асына к?шірді. Б?л кезде Жо??ар ханды?ына Тибет, Енисей ?зеніні? ??іріндегі ?ыр?ыз рулары мен б?кіл Алтай тауыны? айма?ы кірді. Осыншама жерге ?ожа бол?ан Жо??ар ?онтайшысы енді ?ал?аны да ?осып аламын деп жоры??а аттанды. Біра? ?ытайды? Манчжур (Цин) ханды?ынан же?іліп ?ап, ?ал?аны ?ытай алды. Осы жоры?тан т?рмастай болып к?йреген ?алден ?зін-?зі бауыздап ?лтірді. ?алден ?зіні? ?стемдігін ж?ргізіп т?р?ан кезінде, ба? к?ндесім болмасын деп а?айын-туыстарын да ая?ан жо?. Бас к?тергенін ??ртып жіберіп отырды. Осындай ??ртам деген жа?ыныны? бірі, немересі Сыбан Раптан Турфан?а ?ашты. ?алден ?ал?аны ?осып аламын деп жоры??а аттан?анда, Сыбан Раптан ?з еліне ?айтып келіп, Буратал ?зеніні? бойын жайлады. Бірте-бірте ол б?кіл Жо??ар елін ?зіне ба?ындырды. ?алден ?зін-?зі ?лтіргеннен кейін, бір мы? алты ж?з то?сан жетінші жылы б?кіл Жо??ар ?онтайшысы осы Сыбан Раптан болды. Сыбан Раптан ?ытай еліне ?кесіні? інісі ?алденнен кем жау бол?ан жо?, ?ытай императорымен сырт байланысы т?зу санал?анмен, к?ршілес ?алаларына шабуылын то?татпады. Ал Сыбан Раптан, баласы ?алден Церенмен ?осылып, Халш дуанын тонаудан бастап ?ытай?а ?арсы со?ыс аш?анда, Джунгоны? жа?а Цин династиясыны? императоры Канси сол жылы Жо??ар жерін б?тіндей б?рын?ы ?здеріні? князьдарына ?айтарып, Сыбан Раптан?а Ертіс бойынан ?ана ша?ын жайылым ?алсын деп «Фимен» (жарлы?) берді. Б?л жарлы? бойынша Сыбан Раптан ?ытай бо?дыханы ?кілін ?атыстырып, Жо??ар еліні? ??рылтайын ша?ыру?а міндетті еді. ??рылтайдан кейін ?ытай еліне шабуыл жасай берген Жо??ар ханды?ы енді ?аза? жеріне беттеуге тиісті. С?йтіп ?ытай бо?дыханы ?зімен итжы?ыс т?сіп ж?рген ?аза? хал?ын да м??атпа? болды. Б?ны істемесе, ?ытайды? ?алы? ?скерін Сыбан Раптан?а ?арсы аттандырып, Жо??ар ордасын біржолата к?л-тал?ан етеміз деп ?ор?ытты. ?ытай мен Жо??ар ханды?ыны? арасында жой?ын со?ыс басталатыны м?мкін боп ?ал?андай еді, біра? ?ытай шекарасында?ы Жо??ар рулары Кансиді? ?а?арынан ы?ып, енді Ілені ??лдилай т?мен к?шіп, к?бі Алтынемел т?сына келіп орналас?ан. ?онтайшы Сыбан Раптан Іле ?зеніні? к?нгейі, Сарын ша?арыны? к?ншы?ыс т?сына ?зіні? ордасын тікті.
Біра?, сонау ?ытай шекарасынан к?шіп келген ?алы? Жо??ар елі бір Ілені? бойына сияр ма, ?рине, сыймайды. ?алайда ?оныс ке?іту керек… Осы кезде Канси ?аза тапты. Біра? Канси ?лгенмен, оны? ?алы? ?скері ?алды. Жо??арды? ?ытай?а к?ш-?уаты жетпейді, жармасары бая?ы ?йреніскен жауы, ?аза? елі. Оларды? ж?з мы? атты ?скеріне ?азір ?аза?ты? т?теп берер жайы жо?. ?рине, б?л кездегі Жо??ар ?скері ?алден кезіндегі шо?пар, сойыл ?ста?ан жабайы, та?ы ?скер емес. ?скер сапын Европа т?ртібімен ??р?ан, со?ыс т?сілін европаша ж?ргізе алар зе?бірегі, білте мылты?ы бар. О?ан Жо??ар жауын- герлеріні? ?асырлар бой?ы ?рыс-со?ыс т?жірибесін, т?зімділігін, жанкештілігін ?осса?ыз ?андай к?шке айналады.
Жо??ар ?скерін м?ндай мы?тылы??а жеткізген Сыбан Раптан, оны? жауынгер баласы ?алден Церен мен жалдама ?ытай ?скери мамандары еді. Б??ан швед офицері Иоганн Густав Ренат та аз ?лес ?ос?ан жо?. Ол Жо??ар жаса?ы Бухгольц экспедициясын ??рт?ан ?рыста ?скемен бекінісіні? жанында ?ол?а т?скен кіші офицер еді. Осы унтер-офицер Сыбан Раптан ?скерін Европа т?ртібімен ??руды, со?ысты Европа ?скерлеріні? ?дісімен ж?ргізуді ?йретті. Ойрат ?сталарына зе?бірек ??йдырды. Жо??ар елі білмейтін ?нерлермен таныстырды, тіпті баспахана да ашты. Осындай он ?олынан ?нері там?ан, к?п ?ылымнан хабары бар Ренат пен ?ытайды? жалдама мамандары Жо??ар ?скерін со?ысты? жа?а т?сілдерімен таныстырды. Енді олар Орта Азия, ?аза? жауынгерлеріне жат, жан шыдаспас айбарлы к?шке айналды.
Б?л т?ста «?лкен Орда» ханы болып, Ж?нібек ханны? кенжесі Ж?дек ?рпа?ы, Т?уке ханны? б?йбішесінен ту?ан Болат отыр?ан. Біра?, б?л боз?кпе, ел басын біріктіріп жау?а ?арсы ?оюды? орнына, Орта ж?зді? азулы руларыны? таласынан аса алмай ж?рген ш?ре-ш?ре хан. ?зі к?птен ауру, к?п істі немере інісі С?меке ат?арады. Кіші ж?зді? ханы — Абдолла с?лтанны? баласы ?біл?айыр, ?лы ж?зді? ханы Жолбарыс — ?біл?айырмен ?кесі бір, шешелері б?лек. Б? да расында ?адірі б?лендей к?шті кісі емес. Орта ж?зге кіретін ?алы? Найман, Жо??ар ханды?ымен іргелес, ?з алдына жат?ан бір тайпа ел. Б?ларды? басшылары — Сібір хандарыны? ?рпа?ына жататын Б?кей ханны? ш?бересі Т?рсыннан ту?ан к?кжал б?рі Бара? пен К?шік с?лтандар.
Б?ны? алдында Т?ркістанды астана етіп, ?лкен Орда ханы боп Есімні? немересі Ж??гірден ту?ан Т?уке отыр?ан.
Т?уке!
Ол к?шейіп келе жат?ан Жо??ар ханды?ыны? ?аза? еліне ?те ?ауіпті екенін бірден т?сінді. Сонды?тан да Т?уке Россиямен ?арым-?атынасын жа?сартып, о?ан ар?а с?йемек боп, бірнеше рет ?рекет еткен. Бір мы? жеті ж?з екінші жылы-а? ?скемен бекіністеріне ?аза? елшілерін жіберді. Біра? оларды жолай ойраттар ?стап алып ?лтірген. Содан он ?ш жыл кейін Т?уке ?арым-?атынасымызды ж?ндейік деп, орыс патшасыны? ?арама?ында?ы Уфа ?аласына Тай?ым?рын биді бас етіп елшілерін ?айтадан аттандырды. Біра? Уфадан хабар келгенше, к?п жылдардан бері сыр?ат Т?уке бір мы? жеті ж?з он бесінші жылды? ая?ында ?айтыс
