болды.
Т?уке басынан талай ай?асты ?ткізді. Т?ркістан Сайрамды аламын деп ?алы? ?олмен келген Б?хара, ?о?ан, Хиуа хандарына т?теп бере алды. ?сіресе, Т?уке Жо??ар нояндарымен к?п алысты. Б?л ай?астарында ол ?немі ?ыр?ыз елімен бірге болды. ?ыр?ыз манабы Тиес ?р?ашанда Жо??ар?а ?арсы Т?укемен бір сапта шы?ты. ?аза?, ?ыр?ыз арасында Т?уке хан мен Тиес манапты б?лмей, екі халы?ты? досты?ыны? бейнесі етіп, Т?уке — Тиес деп, ?оса?тай атады. Т?уке хан кезінде ?ыр?ызды? к?п-к?п ауылы ?аза? ауылдарымен аралас, ?ндижан ма?айын, Шу, Шарын ?зендеріні? бойын жайлады.
Сол кездегі ?аза?ты? ал?ыр билері — ?аракесек руынан шы??ан, отыздардан жа?а ас?ан ?аз дауысты ?азыбек, ?йсін Т?ле билер, ?з Т?укені? ордасына жиі келіп, ханны? ел билеу ісіне арнал?ан ата?ты ережесі «Жеті жар?ысыны?» жазылуына к?мектесті. Сонау Баянауланы жайла?ан ?алы? ?аржас?а жататын Алтынторы руынан аты шулы ?ал?аман?лы Темір?али — Б??ар жырау жиырма бесінде ?з Т?укені? ордасына кеп, сарай а?ыны атанды. Т?уке хан алпыстан аса беріп д?ние сал?анда, бар ?аза? аза т?тып, арда?тап оны ?ожа Ахмет Яссауиды? мазарыны? т?біне ?ойды.
?лкен талас-тартыспен, ?аза?ты? басты билеріні? ?олдауымен Орта ж?з та?ына Есімханны? екінші баласы, Ж??гірді? інісі, Сырда?ты? немересі Керей с?лтаннан ту?ан ?айып отырды. Т?уке о?и алмай кеткен орыс ?кімдеріні? с?лем хатын б?л о?ыды. Сол к?ні-а? ол Уфа?а «?шпу хатлары?ызды алып ?уанып ?алды?» деп жауап ?айырды. ?айып немере а?асы Т?укені? ?ста?ан жолын д?рыс деп тапты. Сол жылы жаз то?санны? ая?ында Тобыл ?аласында?ы Сібір губернаторы Гагаринге Екеш?лы Бекболат би мен Б?рі?лы Байд?улет а?са?алды бас етіп, елші жіберді. Губернатор а? патша а?зам?а жеткізсін деп арнаулы хат жазылды. Б?л хатта орыс елі бізбен м??гі-ба?и тату болса екен, екі ел бірігіп, Жо??ар ?онтайшысына ?арсы шы?алы?, о?ан біз жиырма-отыз мы? атты ?скер берер едік деген ?аза? еліні? т?уелсіздігіне зор ма?ызы бар тілектермен бірге ?аза? саудагерлеріні? Тобыл ?аласына келіп сауда жасауына р??сат с?рады.
Бекболат пен Байд?улет а?са?ал губернатор?а: «?аза? жігіттері орыс ?алаларына тимейді. Ал тиер болса, олар?а ?лім жазасына дейін шара ?олданылады. Керек десе?іздер, ондай адамдарды ?стап алып, Тобыл ?аласына ж?ргізуге бармыз», — деген ханны? ауызша с?лемін де жеткізді.
М?ндай хат ?азан мен Уфа?а да жолдан?ан. Гагарин ?айып ханны? хатын Петербургке жіберді. Сенат ?аза? ханы мен хал?ыны? ?тінішін шын ы?ыласпен ?арсы алды. Б??ан Бірінші Петр патша да ?осылды. Тек бірігіп Жо??ар ?онтайшысымен со?ысалы? деген ?айып ханны? тілегін ?абылдамады. «?аза? ж?рты бізбен дос елдермен со?ыс ашпай, тату-т?тті т?ру керек», — деді. Ал ?айып хан ?аза? хал?ыны? т?уелсіздігі мен жер-суын са?тап ?алу ?шін, к?ншы?ысы мен о?т?стігінен ?ысып келе жат?ан жауларына т?теп беруді? жолы — Россияны? к?мегіне с?йену екенін есінен шы?ара алмады. ?сіресе, м?ндай шешімге келуге бір мы? жеті ж?з он жетінші жыл?ы Аяк?з ?зеніні? жа?асында ?ткен ?рыс себепкер болды. Б?л ?рыс?а ?айып пен ?біл?айыр бірігіп шы??ан. Екі жа?тан отыз мы?дай ?скер ?атыс?ан. ?аза? ?олы Сыбан Раптан ?скеріні? осы бір б?лігіні? ?зінен же?іліп ?ала жазда?ан. Б?л ?рыс Сыбан Раптанны? ?аза? ?скеріні? ?андай к?йде екенін білудегі елеулі к?ш ж?мса?ан ал?аш?ы барлауы еді.
?аза? еліні? жа?дайын д?рыстап т?сіну ?шін, Бірінші Петр патшаны? б?йры?ы бойынша, Сібір губернаторы Гагарин ?аза? жеріне Борис Брянцев бас?ар?ан арнаулы елшілер шы?арды. Б?л елшілер тобы 1728 жылы К?кек айыны? бесі к?ні Жайы? жа?асында?ы Кіші ж?з ханы ?біл?айырмен, жаз то?санны? ал?аш?ы айыны? жиырма бесі к?ні Т?ркістанда?ы Орта ж?з ханы ?айыппен кездесті.
?аза? жеріне жеткен елшілер е? алдымен, б?л арада сауда-сатты?ты молайтуды? сан жолы бар екенін ??ты. ?аза? даласы ар?ылы Азияны? ?лы мемлекеттеріне, ?сіресе, ар жа?ында жат?ан ?ндістан?а ?ол созу?а болатынын к?рді. ?иял ?анатты Бірінші Петр патшаны? да к?ткені осы еді. Ол Азияны? ?лы мемлекеттеріне жол ашу — Россияны? д?ние ж?зіндегі е? ??діретті патшалы?тарыны? ?атарына ?осылуы деп ??ын?ан. ?бден к?шейіп ал?ан ж?не ?зіні? ?лы патшасы «аспан?а шапшыт?ан» Россия б?л кезде Англия, Франциялармен ?атар бас?а елдерін отарлау б?секесіне молынан кіріскенді. Біра? ?аза? даласы мен Орта Азия?а Россияны? келуі — отаршылы? саясатыны? толып жат?ан ?иянатына ?арамай ша?ын елдерге ?ытай ?стемдігінен к?рі ана??рлым же?іл з?бір еді. Б?л ?о?амды? ?рекет тарих ж?зінде ?зіні? ма?ызды орнын алды. «Шынында да шы?ыс елдерінде Россия прогрессивтік міндет ат?арып отыр… Россияны? б?л ?стемдігі ?ара те?із бен Каспий те?ізіні? т?сында, Орталы? Азия?а м?дениет ?келді» деп жазды со?ынан Энгельс.
Орыс елшілеріні? та?ы бір т?йгені — ол ?аза? хандарыны? ?азіргі к?нде Жо??ар ?онтайшысына ?арсы т?ра алатын к?шіні? жо?ты?ы болды. Б?л ж?нінде Брянцев экспедициясы ?аза? ханды?ына ж?рдем беру саясатын ?олдады. Сонда барып, Бірінші Петр Жо??ар ханды?ына елші жіберуге бекінді. Біра? жіберген елшісі Унковский ?айтып келіп, Петр патша тиісті ?орытынды істегенше, жо??ар мен ?аза? арасы ?лем- тапыры? болды да кетті.
?рине, м?ндай жа?дайда ?аза? елі Сыбан Раптан секілді пыша?ты? ж?зіндей ?ылшылда?ан, ?азірді? ?зінде жетпіс мы? ?скері бар жау?а ?арсы т?ра алар ма? Ж?не жауы жал?ыз Жо??ар ханды?ы ?ана ма? М?ндай ?иынды?та тек хан ордасыны? ма?ында?ы а?айын, туыс, т?ле?гіт секілді аз ?ана к?шке с?йенген хандарды? ?олынан не келеді? ?р ж?зді? ханы, с?лтанымын деп отыр?ан Болат, ?біл?айыр, С?меке, Бара?, К?шіктерді? ?з ордаларыны? іші тол?ан жанжал, ба?таласты?, ?ым-?и?аш тартыс.
Ал патша ?кіметі, бол?алы т?р?ан ?анды уа?и?аларды? екі жа?ымен де т?бі тіл табу керек екенін есіне ?стап, Орта Азия істеріне ?те са?ты?пен ?арады. ?айып хан ?лісіменен: «Арты не болар екен?» — дегендей к?ту саясатына к?шті.
Осыны? б?рі ?аза? хал?ыны? басына бір жаманды? ?келгелі т?р?андай еді.
Жо??ар ?онтайшысы жоры? алдында?ы ке?есін ша?ырды. Осы ке?есте ?аза? елін шабу т?ртібі шешілген. Ренат а?ылы бойынша, ежелден шы?ыс жеріндегі жауды бір т?стан шабу д?ст?рі ?олданылмай, бірден ?ос б?йірден ала бастама? болды. Жо??арды? бар ?скеріні? ?олбасшысы етіліп Сыбан Раптанны? інісі Ш?на Дабо ба?адур белгіленді. Бір жа?ы ?аратауды басып, Шу мен Талас ?зеніні? бойына т?йілсе, екінші жа?ы Шыршы? ?ойнауына шы?па?. Сол ?шін Ш?на Дабо ?скерін жетіге б?лді. ?р ?ол енді тау б?ктерлеріне, не жау жеріне ?арай а?атын ?зен бастарына ?зіні? туын тігіп, ?скерін жоры??а дайындады. Бірінші ?ол Жетісу Алатауыны? етегіне, Бал?аш к?ліне ??ятын т?рт ?зенні? басына жиналды. Б?л ?ол?а Сыбан Раптанны? баласы ?алден Церен ?олбасшы боп белгіленді. Екінші ?ол Алтынемел тауларына таяу Іле ?зеніні? теріскей жа?ында?ы К?ктал мен К?ктеректі? ортасына туын тікті. Б??ан ?олбасшылы??а Сыбан Раптанны? інісі ?орен батыр бекітілді. ?шінші ?ол Кеген ?зеніні? солт?стік жа?асына, Нарын ?зеніні? к?ншы?ыс жа?ында жат?ан Кетпен тауыны? бауырына жиналды. Б??ан ?олбасшы ?алден Церенні? он жеті жасар немересі Амурсана болды. Т?ртінші ?ол Шелек ?зеніні? басына туын тікті. Б?ны? ?олбасшысы етіп, он сегіз жасар жас батыр Сыбан Доржыны (?алден Церенні? ортаншы баласын) бекітті. Бесінші ?ол Т?п ?зеніні? бойына, Ысты? к?лді? жа?алауларына ?остарын тікті. Б?л ?ол?а ?олбасшы боп, ?алден Церенні? ?лкен баласы Лама Доржы та?айындалды. Алтыншы ?олды Шу?а ??ятын ?лкен Кебен ?зеніні? ал?абына жинады. Б??ан ?олбасшы етіп, Меркиттен шы??ан а?с?йек ноян Церен Доржыны та?айындады. Жетінші ?ол боп, Сыбан Раптан ?онтайшы ?з туын (Жо??ар ?скеріні? бас туын), осы к?нгі ??лжа ?аласына таяу Тал?ы асуыны? о?т?стік-батыс т?сына тікті.
Осылай, Алатау б?ктерін жайла?ан ?алы? елді ?оршай, Сыбан Раптан ?скері т?рды. Тек ?онтайшыны? «Ал?а!» деген ?мірі ?ана ?ал?ан.
Сыбан Раптан к?ктем туысымен шабуыл?а шы?па? болды. Б?л к?п жыл- ?ылы ?аза? еліні? тай- жаба?ысы піштірілген, жа?а ая?тан?ан ?озы-ла?ыны? к?шке ере алмайтын, ?рысу?а ы??айы жо? кезі еді.
Б?гін к?н б?кіл Т?ркістан у?лиеті мен Жетісуды? к?ншы?ыс-солт?стігін айнала ?оршап т?р?ан ?алы? ?скерді? ыз?ары со??андай, бір т?рлі с?сты еді. Д?л жер сілкінерді? алдында?ыдай, ?зінен-?зі т?ншы?а безерген д?ние. Б?л ?ор?ынышты адамнан бас?а ?зге тіріні? б?рі де к?ні б?рын сезеді-міс. Жылан інінен шы?ып, тыш?ан ?зен жа?асынан алыс кетуге тырысады деседі… Д?л осындай бір ауыр жа?дай б?гін де к?нні? ашы?ты?ына ?арамай, адамны? иы?ынан басып, б?кіл ?лемді т?ншы?тырып бара жатты. Жо??ар ?а?пасынан со?атын сал?ын жел, ?деттегідей ж?пар а??ы?ан жасыл ш?п иісіні? орнына т?гілген адам ?аныны? жылымшы иісін жеткізді.
Д?л осы к?ні т?нде Т?ркістанда та?ы бір о?шау о?и?а болды. Хорезм, Хиуа елдерін Сайбанны? баласы Темір с?лтаннан тара?ан Ж?дігер, Хаджім, А?атай атты хандар билеген — 1696–1697 жылдары Хиуа та?ына осы хандарды? со??ы ?рпа?тарыны? бірі У?ли отыр?ан. Біра? ?зіні? тентек, есерсо? ж?не с?л есуастау мінезімен ж?ртты бас?ара алмай, ?аза? жеріне ?уылып келген. Осы кездегі Орта ж?зді? ханы Т?уке оны Яссы?а дару?а еткен. У?ли Т?ркістан ?мірі болысыменен ?ш айдан кейін д?ние сал?ан. Т?уке ?ме?гершілік салтыменен оны? жесірі Н?рбикені ?зі ал?ан. Жеті айдан кейін ханым Абылай атты ?л тап?ан… Б?л бала,
