б?зы?та дегендей, п?ле а? патшаны? Жыл?ы жыл?ы ?стабынан[1] бастал?ан жо? па…
— И??
— ?стап деген атыны? ?зінен расында жан шошырлы?… А? патшаны? уысында ?стау?а шы??ан за? екен соны? ?зі… Осы ?стап бойынша Орта ж?з сегіз ?кірге б?лінді емес пе… ?р ?кірге бір рулы елді? он бес-жиырма болысы кіреді. ?р болыста он-он екі ауыл. ?р ауыл Ар?а жерінде, ?зі?е белгілі, ж?з ?аралы ?й. Ауылды ?ш жыл?а ж?рт сайла?ан старшын, ал болысты Шы??ыс т??ымынан шы??ан с?лтандар бас?арады. ?кірге ?ш жыл?а с?лтандар сайла?ан а?а с?лтан ие…
— Япырмай, ?, а? патша ?кірді ?аза?ты? а?а с?лтандарына бас?арт?анда?ы ойы: ?з ?отырын ?зі ?асып жатсын дегені ме екен?
Сейтен а?ырын мыс?ылдай к?лді.
— ?ш?ала?танбай т?ра т?р. А? патша ?аза? ісін екіге б?лген. Бірі — ауыл арасында?ы жесір дауы, алыс-беріс секілді к?кір-ш?кір. М?ны а?са?алдар мен билер ?зі шешсін деген. Екіншісі — кісі ?лімі, барымта, ?кіметке ба?ынбау т?різді ауыр к?н?лар. М?ны а?а с?лтан бас?ар?ан ?кірлік пірказ ?арайды. ?кірлік пірказ екі патша ?ызметкері ж?не екі жыл?а сайлан?ан екі ?аза? ж?си?тірден[2] ??ралады. Б?ларды? шешімін г?бірналы? сот бекітеді. Онда бірде-бір ?аза? жо?. С?йтіп бізді? та?дырымыз б?рібір ?з ?олдарында…
Сейтен с?л ?ндемей ?алды. Ш?бырып келе жат?ан к?шке б?рыла бір к?з тастап к?рсінді де, ?айтадан с?йлеп кетті.
— Сол ?стапта: «?аза? М?хамбет пай?амбарды? жолын берік ?ста?ан діншіл халы? емес, оны шо?ындырып алу о?ай, тек ауыл?а у?кілдер жіберілсін» делінген.
Ожар к?лгендей боп тісін а?ситты.
— Ж?не ол ?стапта ешкімді зорлау болмасын, ?ркім шо?ын?ысы келсе, ?з еркімен шо?ынсын деген де с?з бар ?ой…
— Сейтен атыны? басын жедел тартып алды.
— Сен оны ?айдан білесі??
Ожар екі?шты жауап ?айырды.
— Ел ??ла?ы елу…
Сейтен атын тебініп ?ап, кенет ?ызулана с?йлеп кетті.
— ?асым т?ре біз секілді а?ыма? емес еді. Ар?а жерінде сегіз ?кірігті? не ?шін ??рыл?анын бізден б?рын т?сінді. То?а, Алтын, Алтай, Уа?ты ертіп патша ??ры?ы жетпейтін Беста?балы жеріне ?арай к?шті. Біз ?алып ?ойды?. ?ал?анымыздан не тапты?? Он жылды? ішінде Талды ?зеніні? са?асында ?ар?аралы ?кірігі, ?ызылжар бекінісіні? жанында К?кшетау ?кірігі, Семей бекінісіні? т?сында Аяк?з ?кірігі, Омбы ?аласынан т?мендеу А?мола ?кірігі, Ж?міш бекінісіні? ?асынан Баянауыл ?кірігі, Аман?ара?айдан жо?ары ??см?рын ?кірігі, Омбыны? о?т?стік саласында ?шб?ла? ?кірігі ??рылды. Б?кіл Ар?а жеріне темір тор жабылды, енді тырп етіп к?рші! ?арама?ы?да?ы елі? т?гіл, ту?ан іні?ні? баласын арашалау?а к?ші? жетпей ?алды.
Сейтенні? со??ы с?зіні? м?нісі бар еді.
Батыс Сібірді? т?р?ын ж?рты мен жер айдалып бар?ан адамдарды? арасында ?йел жынысыны? ?те жеткіліксіздігін еске алып, Бірінші Николай патша 1825 жылы 11 февраль к?ні ?аза?ша Тауы? жыл?ы а?пан айыны? он бірінде Сібір генерал-губернаторы мен Орынбор со?ыс губернаторына Сібірмен шектес ?аза? секілді «б?ратана» ?лттарды? жас ?ыз балаларын ?ол?а т?сіруге жарлы? берген. Б?л жолда ?андай амал болмасын ?олдану?а р??сат етілген. Сатып алу?а да, алдап алу?а да болады делінген.
Осы жарлы? бойынша ?ол?а т?скен ?ыз балалар шо?ындырылып, ?йел жынысына м??таж семьялар?а тапсырылу?а тиісті. Асырап ал?ан адамдар?а азы?-т?лік ретінде он бес жас?а тол?ан?а дейін к?мек к?рсетіліп, ал ?ыз балаларды ?келген кісіге ?олма-?ол он бес сом сыйлы? берілетін.
Міне осы жарлы? Сейтенні? ту?ан інісі Тайжанны? жеті жасар ?ызы Алтыншашты да ?арма??а т?сірген еді. Тайжан патша?а ?арсы ереуіл ?йымдас-тыр?аны ?шін бес жыл б?рын Омбы Орданс-Гаузе сотыны? ?кімімен ?лім жазасына кесілген. Оны? ер жетіп ?ал?ан ?ш ?лы Сібірге Туринскіге айдал?ан. Белгісіз адамдар бейм?лім жа??а ?кетіп бара жат?ан а?аларыны? со?ынан ?алмай шырылдап ж?гірген жеті жасар Алтыншашты ?арауыл басы офицер иемденіп, Омбыда?ы бір с?удегерге сат?ан-ды. Жас ?ызды? к?ркіне та? ?ал?ан Сібір корпусыны? штаб басты?ы генерал-майор Фондерсон оны ?лгі с?удегерден ?алап алады. Алтыншаштан к?з жазып ?ал?ан Сейтен, ?ш жыл ?ткеннен кейін оны? ?кесін ?лтірушілерді? бірі Фондерсонны? ?олында ?й сыпырушы болып ж?ргенін естиді. Іздеп Омбы?а келеді. Генерал-майорды? са? к?зетшілері б?гет болып Алтыншаш?а жолы?а алмайды. Т?уекелге бел буып, т?нде Фондерсонны? ?йіне шабуыл жасап, тартып ?кетем деп ж?ргенінде, генерал-губернатор біліп ?алып, ?зі ажалдан ?зер ??тылады. Сейтенні? ?азіргі айтып келе жат?аны осы бала жайы. Б?л оны? к??іліндегі ауыр жара. Егер алда-жалда осы жара?а біреу-міреу тиіп кетсе, Сейтен ?зін ?зі ?стай алмайды, б?л?ан-тал?ан ашу?а беріледі. Біра? б? жолы Сейтен ?йтпеді. Бір кезде ?анжы?алас серік бол?анменен, ол Ожардан аздап к?діктенеді. «Адам сыры — санды? ішіндегі ?азына. Онда алтын жатыр ма, ба?ыр жатыр ма, бірден білу ?иын. Кілтін іздеу керек». Сонды?тан да ол енді Ожардан сыр тарта с?йледі.
— Сол ?стап бойынша біз ?азына?а ж?з ?арадан бір ?ара жаса? т?леуге тиісті едік. Біра? сол за?ны? ?зін кім д?рыс ?олданып ж?р? А?а с?лтандарды? малы ж?т?а іліксе — зекет т?ле. Жанаралды?, пристапты? ?йі ?ртенсе — ?лесі?ді апар…
— А? патшаны? салы? туралы ?осымша ?мірі шы?ты деп ж?ргендері ?айда? — деді Ожар т?нере.
— И?, шы??аны рас. Біра? одан ?ара ?аза??а ?андай пайда? ?оян жылы мамыр айында патшаны? салы?тан босат?ан бес жылы ?ткеннен кейін, жа?а жарлы? шы?ты… Б?л жарлы? бойынша ?кімет ?ызметінде ж?ргендерге, а?а с?лтан, болыс, ж?си?тірлерге бірталай же?ілдік берілді. Оларды? біраз малдары салы?тан босатылды. Тек ?здеріне меншікті т?ле?гіттері ?шін ?ана салы? т?лейтін болды. Б?л жарлы?тан ?т?ан С?меке, Б?кей, У?ли ханны? т??ымдары ?ана. Патша а?зам?а жа??ан ?ызметтері ?шін т?ре т??ымыны? ша?ыра? ие с?лтандары мы? жыл?ы, мы? жарым ?ара мал, мы? жарым сом а?ша?а дейін ?мір- ба?и жаса? т?леуден ада етілді.
— Жо?, мен патша а?замны? б?л жарлы?ын айтып келе жат?ан жо?пын…
— Енді ?ай жарлы?ын?
— Жаса? т?ленетін мал саны ?ш жылда бір санал?анмен, ж?т жылы жаса?ты тек ?олда ?ал?ан мал?а т?лейді деп ж?ргендері ?айда?..
— Оны? рас. Біра? ?аза??а он ірі ?арадан бір т?са? т?леді не, ж?з т?са?тан бір ірі ?ара т?леді не, б?рібір емес пе? Бай?аймын к?мейі?де бірдеме т?р?ан іспеттес. Онда сен а? патшаны? бізге істеген жа?сылы?ы болса соны айтшы?
— К?мейімде ?ара халы?ты? м??тажына ?инал?ан запыран т?р, — деді Ожар ?аба?ын т?кситіп. — Одан б?тен не болушы еді менде?!
Сейтен Ожар?а жылы ж?збен ?арады. «Мен осыдан бекер к?м?нденіп келем-ау. ?анына тартпа?анны? ?ары сынсын демей ме ?аза?, ?анына тартып-а? келе жатыр-ау бейба?. ?кесі ?убет ?аржасты? бел баласы еді…».
— ?йткенмен, ?алауын тапса ?ар жанады, — деді Ожар ?айтадан ?н ?атып. — Ає патшаны? да тілін таба білген ж?н. Осыдан екі жыл б?рын к?ктемде ?ара?ткелді? а?а с?лтаны ??даймендені? ?о?ыр??лжасы ?аза?тар балаларымызды сыпай?а — солдат?а алады деп сескенетінін арыз етіп Петрбор?а бар- ?анында, патша а?замны? ?зі ?аза? жігіттері еш уа?ытта да сыпай?а алынбайды деп, б?зау терісіне м?рін басып, уа?дасын жіберген жо? па?
«Осыны? ?зі ?ай со?па??а апара жатыр?» — деп Сейтен та?ы да сезіктене ?алды. С?йтсе де:
— Б?зау терісі емес, б?зау терісінен істелген ?а?аз десетін. ?ап-?алы? болатын, ?зім к?ргем, — деді ол жайбара?ат. — Сол ?а?аздан кейін а?а с?лтан ?о?ыр??лжаны? ?адірі ?лан-асыр ?сті. Соны? ар?асы ?ой б? к?ні ?алы? Ар- ?ынды шашау шы?армай ?стап отыр?аны. ?йірін бермес осындай бір мар?ас?а ай?ырлар болатын. — Сейтен с?л ?ндемей ?алды да, к?рсіне ?айта с?йледі, — жиырма мы? жыл?ы айда?ан ??дайменде баласы ондай ?а?азды алуды? бір амалын тап?ан шы?ар. Біра? а? патша ?ділетті болса ?асым т?рені? арызын неге ты?дамады?
— ?андай арызын?
— ?асым т?ре ?аза? жеріне бекініс салып, пірказ ??руды то?татуын талап етіп осыдан он жыл б?рын ?а?аз жаз?ан жо? па? Одан не шы?ты? Жауап беруді? орнына жерімізге ?скер ?стіне ?скер т?кті. А?мола, Аяк?з, Баянауыл ?кірігіні? кіндік ортасына А?тау бекінісін сала бастады. Б?нысы енді б?кіл Ар?аны ?анды
