ше?беріме аламын дегені емес пе? Осыны сезген ?асым т?ре ?о?ан ханды?ына ?арай ауысты ?ой. Онда?ы ойы Сыр бойында?ы ?алы? ?аза?ты Абылайды? а? туыны? астына жинап, діні бір ?о?анмен тізе ?осып ж?ртымызды тыныш, ала?сыз ету емес пе еді.
— Біра? ?асым т?рені? ол ойынан не шы?ты? — Ожар мыс?ылдай к?лген т?різді. — Ташкент ??шбегінен Есенгелді мен Саржанны? аман ?айтуыны? ?зі екіталай…
1824, я?ни ?аза?ша Мешін жылы К?кшетау приказы ??рылды. Б?л — а? патшаны? Абылай ?рпа?ыны? ата мекеніне ауыз салуы еді. Осы жылдан бастап ?асым т?ре баласы Саржан с?лтан ?ол жинап патша ?скері мен ?стапты жа?тайтын С?меке, Б?кей, У?ли хандарды? ?рпа?тарына, К?кшетауды? а?а с?лтаны ?ара То?аны? Зіл?арасына ?арсы к?рес бастады. Кейде же?іп, кейде же?іліп, басынан сан ай?асты ?ткізеді. А?ырында ?о?ан ханды?ыны? ?ол астына еніп, 1834, я?ни Жыл?ы жылы осы ханды?ты? бас к?ші Ташкент ??шбегі, т?жікті? ?алпы руынан шы??ан М?мет ?ліммен тізе ?осып, ?аза? жерін Россия империясынан б?ліп алма? болып, алты мы? ?скермен ?лытау ??іріне келді. Осы ??ірге ?ор?ан атты бекініс т?р?ызып, бізге ?осылы?дар деп жан-жа?ына жар салады, а?а с?лтан, ел билеген а?са?алдар?а ат шаптырады. Бір жа?ынан ша?ын-ша?ын жаса? аттандырып, ?ара?ткел, К?кшетау жеріндегі ?алы? Ар?ын елін шаба бастайды. М?ны естіген Сібір губернаторы ?лытау?а генерал-майор Броневский бас?ар?ан алты зе?біректі бір мы? ?скер жібереді. Броневский к?п кешікпей ?лытау?а таяйды. Жа?ын ?ал?ан патша ?скерінен ?оры??ан Ташкент ??шбегі ?ор?ан?а аз?антай сарбаздарын ?алдырып, Бетпа?дала?а ?арай ?ашады. Ал ?ор?ан бекінісі к?п со?ыспай Броневскийге беріледі. Ташкент ??шбегі М?мет ?лім ?аза? жерін Россия патшалы?ынан о?ай ала алмайтынына к?зі жетіп, к?ресті бірден то?татады. Ода?тасыны? м?ндай опасызды?ын к?рген ?асым т?ре балалары енді Сыр бойында?ы ?аза?тарды жинап, ?о?ан ханды?ыны? ы?палынан ??тылма? болады. Біра? Ташкент ??шбегі б?ны сезбегенсиді, а? патшамен к?ресуге ?айта ?ол жиямыз, ке?еске балалары?ды жібер дейді ?асым т?реге. Ал ол ??рыл?ан ?а?панды а??армайды. Ташкентке жиырма жігітпен ?олбасшы балалары Есенгелді мен Саржанды, ш?быртпалы А?ыбай батырды, Саржанны? жиырма жасар баласы Ержанды жол?а шы?арады. Б?ларды? Ташкентке кеткені Ар?а?а да жетеді. Ожарды? айтып келе жат?аны осы ж?йт.
Сейтен б?л хабарды б?рын естісе де, мыс?ылдай с?йленген с?зден бір суы? кекесін а??арып ?алды. Ожар?а сескене ?арады. Кенет есіне осыдан ?ш к?н б?рын ?ойнынан ж?лып алып таста?ан ш?бар жылан т?сті.
Айдын к?лді, жасыл белді, ?ара?ай, ?айы? сы?сы?ан ?атпар-?атпар жартасты Баянауылдан аттан?ан Сейтен ?араменді тауы етегін басып, Бал?ашты? теріскей т?мсы?ында?ы Мы? аралды? батыс жа?ына ?тпек еді. Осыдан ?ш к?н б?рын б?лар ?араменді тауыны? ш?райлы етегіне жеткен. Бір жетіден бері ат ?стінен т?спеген Сейтен, к?ш орны?ысымен, жан-жа?ы аны? к?рінетін бір жартасты т?бені? басына шы?ып, к?з шырымын алдырма? бол?ан. ?йы?тап кеткен екен. ?стінен бір суы? леп ?ткендей сезінді. К?зін ашып алды. Еште?е де к?рінбейді. Ел жым-жырт ?й?ыда. Аспанда к?міс ай ?ана а?ырын жылжиды. М?ны оят?ан не? Сейтен ?оз?алмай ?н-т?нсіз с?л жатты. Сол мезетте-а? кеуде т?сында бірдеме жыбырла?ан сия?танды. Ала?анын с?л ж?ма, о? ?олын кеудесіне ?ойып ?йы?тайтын ?деті бар еді. Кенет аш ?арнына с?п-суы? бірде?е тиді. Сейтен жылан екенін бірден сезді. ?оз?алу?а болмайды. Таулы жерді? жыланы уытты келеді. Жылан сыр?ып кеудесіне таман келе жатыр. М?ндай суы?, м?ндай ыз?арлы болар ма! Талай ажал?а ?арсы ?мтыл?ан Сейтен батыр, ж?регі аттай тулап демін ?зер алды. Баяу сыр?ы?ан жылан бір кезде Сейтенні? с?л ж?мулы ала?аныны? арасына басын с??ты. Ла?а бас, білектей жуан, ?айра? тас т?стес тау жыланыны? ?зі. Егер сауса?ыны? бірі дір етсе бітті, улы тілін салып алуы к?міл. Енді жылан басын ала?ан ?уысынан ?ткізіп, ?рі ?арай жылжи берді. Сір?, тама? т?сына келіп оралма?. Сейтен бала жасынан жылан-шаяннан ?ор?ып к?рген емес. М?ндайды? талайын табанына басып улы тілін суыр?аны бар. ?дет ?ыл?ан ?олды? білектей жуан жыланны? ал?ым т?сынан ?ыш?аштай боп ?алай ж?мыла ?ал?анын Сейтен оны ?ойнынан алып шы??анда бір-а? білді. Жылан иретіле, б?л?ына білегіне орал?анмен, к?шті ?ол ал?ымынан бір-екі рет мытып-мытып ?ысып жіберді де, бос б?йендей ?лексесін солба? еткізіп анандай жерге топ еткізді.
«Мынау Ожар да ?ойнына кіргелі т?р?ан сондай ш?бар жылан емес пе екен?» Ожар ?анша шомбал бол?анмен Сейтенні? ??рыштай ?атты ?арулы ?олыны? бір мыты?анынан ?алмайды. Бордай опырылып ат ?стінен ??лап т?седі.
Ожар Сейтенні? ашулы ?аба?ынан бір с?мды?ты сезді ме, жа?а?ы а??ырт айтып ?ал?ан с?здерін жуып-шайды.
— ?о?ан ??шбегілеріне сену ?иын. Же?ілтек ?йел т?різді, ?здеріні? к??іл ау?ан жа?ына ?арай жалт ете т?сулері оп-о?ай… Есіл ерлер а??алды?пен мерт болып ж?рмесе нетсін.
«Жо?, Ожар бая?ы Ожар. М?нымен бірге бір ?айы??а мінуге болады». Сейтен жан-жа?ына ойлана к?з тастады. К?н кешкіріп ?ал?ан екен. Дала ??майт топыра?танып, жаз ортасы ауып сары бала?тана т?скен, таспа жо?ыш?а мен жата?ан, ше?гел кездесе баста?ан. ?р т?ста ойдым-ойдым ?алы? ?ара?ай к?рінеді.
К?н со??ы с?улесін адыр ?стіне жайып салып, ме?іреу даланы ?ыз?ылт с?улеге б?леп, бату?а айнал?ан.
Аздан со? к?ш ?алы? ?опалы, к?кпе?бек ойпат?а енді. Б?л ара ?аржас руыны? е? шал?ай жайлауы. Б?дан ?рі Бал?аш ?лкесі, Сарысу алабы, Сыр бойы басталады. Самсай к?шкен ж?рт арт жа?тарында б?лдырай ?арауыт?ан Ар?а тауларына ала?дай бастады. ?азір к?н батады, жабыл?ан ымыртпен бірге ту?ан ?лкені? е? со??ы селеуіті де ?шпек. Арттарына б?рылып ?ара?ан сайын ж?регіне суы? семсер тигелі т?р?андай к??ілге м??, к?зге жас келді. Алда не к?тіп т?р? Ба?ыт па? Михнат па?
Д?л осы с?тте батып бара жат?ан к?нменен бірге азалы, зарлы ?н естілді. Ылди?а ?арай ентелей ??ла?ан к?шті? бір б?йірінен, жал-??йры?ы к?зеулі тай?а мінген, екі б?йірін таянып алып, «Елім-ай» ?нін сал?ан он т?рт-он бес жасар ?ара торы ?ыз бала к?рінді. Таби?ат ?ина?ан бейк?н? елікті? баласындай жылап келеді.
К?шке ерген ж?ртты? к??іл-к?йін д?л шерткендігінен бе, тірі пенде оны? ?нін б?зар емес. Т?мен ?арап у?лей береді. Сейтеннен «то?тат» деген б?йры? болма?ан со?, ж?рт ?нді м??ая ты?дауда. ?ыз бала шырылдай тол?иды:
Ту?ан жерді? ?ия алмай тау мен тасын,
Біз келеміз тыя алмай к?зді? жасын,
Не жазып ек, жаса?ан, таптатардай,
К?рінгенге хал?ымны? алтын басын.
Арман етіп жазылмас жан жарасын,
Ата-мекен тастады? ке? даласын.
?з жері?е сыя алмай бар?аны?да
?гей елден, ?айран ж?рт, не табасы??
Шы?пай жатып бесіктен ?ай?ы торып,
Сар?алда?тай жа?бырсыз ?ал?ан солып,
?айда барса? алды?да ?ор?ыт к?рі,
Неге туды? ба?ытсыз халы? болып.
?ыз баланы? ?ні Сейтенні? к?кірегін тырнап жат?ан т?різді, ?аба?ы салбырап т?нжырай т?скен. Егер ?н б?дан ?рі созылса сонау артта ?алып бара жат- ?ан ту?ан жеріне деген ?асіреттен ж?регінен ?ан тамшылайтындай к?рінді. Осы бір б?л?ан-тал?ан болып келген к?йікке шыдай алма?ан Сейтен «то?тат!» деп ?олын к?терді, ?ыз ?ні пыша? кескендей ?зілді.
Енді к?ш ш?бала?дамай, алды-артын жиып, к?лді ы?ыстай таяп келеді… Алдарында жазы? ала?, одан ?тсе, арада ?ол созым жерде ?здері ?ашып бара жат?ан ?гей ?лке.
Сейтен бірдемеден сескенгендей атыны? басын тартты. Алдынан к?лмен ?атарласа созыл?ан ?алы? ?опа ?амысты? ?здері беттеген к?з жетер-жетпес бір т?сынан, ?лдене ?ара? ете т?скен т?різденді. К?зі ?анша ?ыра?ы болса да не екенін аны? айыра алмады. А? дейін десе, кісі бойы ?амыстан ?алай к?рінеді? Адам дейін десе елсіз ?алы? ?опаны? арасынан не таппа?шы? ?ры-?ары дерлік, б?л ара ?ара жолдан шал?ай… ?лде б?ларды? ізін а?ды?ан жау ма?
Сейтенні? к??іліне к?м?н кірді. Біра? Ожар оны б?л к?діктен ада етті. Сейтен к?ргенді б? да к?рген екен.
— Сейтеке, — деді ол атын тебініп таяй т?сіп, — к?шті жина?ы ?стамаса болмас. Б?л Мы? арал
