— ?лсек ш?йітпіз, ?лтірсек б?йітпіз, — деді ол та?ы да к?шті дауыспен, — к?не, ері?дер со?ымнан!
— Ожар! Баста, Ожар! — деді аттарына мініп ?лгірген кей жігіттер.
Ожарды? ?асына шо?ырлана ?ал?ан, тастай т?йілген ша?ын топ «А, ??дай!», «Аруа?!», «Айдабол!», «?аржас!» деп біріне бірі ?рандаса жел беріп, сойылдарын к?тере, ?арсы жа??а лап ?ойды. Алдарында Ожар. Біра? ол ?арсы шепке жетер-жетпестен атыны? жалын ??ша ??лады.
Мылты?ты? суы? ?ніне ?йрене ?ойма?ан есіл ерлер, ?олбасшыларынан айрыл?ан со? б?гетке келіп ?ар?ыны басыл?ан тол?ындай, жау шебіне таяй т?сіп шашырана то?тады. Кейбіреулері аттарыны? басын б?рып алып, кейін ?арай шапты. ?ылышын к?теріп ?стіне т?ніп келген ?у?ыншы жа?ыны? екі жауынгеріне, жерде домалап жат?ан Ожар зекіп:
— Т?сі?дер аттан, итті? балалары! — деді. — Байла?дар тез мені? ?олымды! Апары?дар тез Сейтенні? ?асына… ?ала?а таян?анда босатарсы?дар, елден шы??анша бірге ?ста?дар!
Ожарды? ?олын артына байлап, у-шу бол?ан ж?ртты? ?а? ортасымен, бір шетте т?р?ан Сейтенге апара жат?анда ол ?лдекімні?:
— Арманда кетті?дер-ау, ?ос арысым! — деген к??іренген даусын естіді.
Ожар а??ау елді? бетіне ?арау?а ж?зі шыдамай, ая?ын шалыс басып ?те берді… Талан?ан, шабыл?ан к?ш, ж?нін ж?л?ан тырнадай боп бар с?нінен айы-рылды. Енді кейін ?айтарылма? болды.
Суы? мылты?ты, к?рлі ?ылышты ?скер жаса?ын бас?арып келген есаул Лебедев ыс?ыра ?амшысын ?йіріп, ?ас?ыр шап?ан ?ойдай ?йлы?ып ?ал?ан ж?ртты ке? ала??а жинады да, жанында т?р?ан ?о?ыр??лжа а?а с?лтанны? кіші баласы сары ала т?ймелі Шы??ыс?а жирен м?ртын тікірейте ежірейіп:
— ?айда ?ашып ??тылма?? С?ра мына шалдан, — деді ба?ана?ы к?ш бас- ?ар?ан инабатты а?са?алды к?рсетіп, — патша а?зам жарлы?ынан ??тылу, ажалдан ??тылумен бірдей.
— Біз айыпты емеспіз, — деп а?са?ал жауап беріп, т?мен ?арады. — ?йірден сая? ?ана б?лек жайылады. ?зен ?айда ??йса, тамшысы да сонда ??яды.
Тілмаш ашуланып ?алды. С?йтсе де сыр білдірмей:
— Алтын, Алтай, То?а, Уа? босты деп сендер де бос?ылары? келді ме? Аз?ыр?ан?а еріп азайын деді?дер ме? Саржан с?лтан ту к?тергелі, ж?рт та ат ?стінен бір т?скен жо?. ?анша ауыл ?ыр?ын?а ?шырады. То?тайтын уа?ыттары? бол?ан жо? па, кіле? есуас?
Шал ауыр к?рсінді.
— Жа?а ?зі? айтты? ?ой, Алтын, Алтай, Уа?, То?а ана жа??а кетті деп. Сыны?тан б?тенні? б?рі ж??ады ?ой. Оларды? ?лгісімен ?згелер де киімін пішпесін ?айдан білесі?дер?
— Сонда а? патша?а, а?а с?лтандар?а ?ояр кін?лары? ?андай?
— Шыра?ым, ел тынышты?ын жо?алт?ан бір аласапыран заман болып кетті емес пе, — деді а?са?ал у?ілеп, — жылы-жылы с?йлесе жылан інінен шы?ады, ?атты-?атты с?йлесе м?сылман діннен шы?ады. Біз бір мал ба??ан момын елміз. Ауыл ?стінен атыл?ан мылты? тек ?ана жыл?ыны ?ркітпейді…
— Ол мылты?ты ат?ыздырып ж?рген ?здері? емессі?дер ме?
— Сонда бізге ?ой болып ?ырыл демексі? бе?
— ?олы?нан ?ой болудан б?тен келмесе, жаз жайылымы?ды, ?ыс ?ыстауы?ды біліп жайы?а ж?рмейсі? бе!?
— Жайыма ж?руге ?ойып т?рсы? ба? — ?ария тілмаш?а о?ты к?зімен ?арады. ?отан жанына ?ас?ыр апанын ?азса, ?ойда не ес ?алады? Сыпайларыны? шошай?ан мылты?тары жеріме салынып жат?ан анау бекіністер сол ?ас-?ырды? апандары емес пе?
— ?здері? ?ндері?ді шы?армаса?дар, олар да мылты?тарын шошайтпайды.
— Ал ?німді шы?арсам ше? Бауыздайын деп жат?анда ешкі екеш ешкі де ба?ырып ?леді. Сен бізге сол ешкі ??рлы болма дегені? бе? Жо?, шыра?ым, жерімізді жыртып, ?зенімізден балы?ын аулап ж?рген м?жы??а ?амшы к?терген бір де ?аза? жо? шы?ар. Ал ?ылышын с?йретіп есіктен кіріп т?р менікі дегендерге…
— И?, ондайлар?а не істей аласы?дар? ?олдары?нан келері б?гінгідей бос- ?а ?ырылу ма?
— Адал ?лу де — абырой. — ?ария тілмаш?а алар б?ркіттей с?стана к?з тастады. — Шыра?ым, ая? алысы?нан бай?адым, сен ?зі? ?біл?айыр, не болмаса Уалиханны? ?рпа?тарыны? біріне ??сайсы?… Бас кеспек болса да тіл кеспек жо? деген, бір с?райтын с?зім бар…
— Не с?з?
— ?біл?айыр?а да, У?лиге де патша а?зам ханды?тарымен бірге ??ндыз ішік, о?алы ?о?ыр, алтын балда?ты алмас ?ылыш берді. ??ндыз ішік пенен о?алы ?о?ырды беруі т?сінікті, бекзадалар кисін деген шы?ар. Ал ?ылышына ж?н болсын? Оны кімні? басына т?ндірсін деп сыйлады?
— Патша а?замны? дегеніне к?нбегендерді?!
— Д?рысы?ды айтты?, ер жігіт екенсі?. Біра? біз к?ппіз ?ой. ?ара да болса?, ?анымыз бір ?аза?пыз. У?ли мен ?біл?айыр ?рпа?ыны? б?рімізді? бірдей басымызды ала беруге ?алай ж?регі дауалайды?
Тілмашты? а?шыл ж?зі к?п-к?ре? боп кетті. Аталары? ?аза? хал?ыны? ?анішер ?ара ниет жендеті деп т?р?ан осынау тіл тартпас шалды ат бауырына алу?а да дайын. Ба?анадан есаул Лебедевке шалды? с?зін аудармай ?ой?ан. Енді шыдай алмай жі?ішке еріндері дір-дір етіп:
— Есаул мырза, — деді ашуын баса алмай, орысшалап, — мына ?ара са?ал, патша а?замды бала?аттап т?р!..
— Итті? баласы! — деді есаул ?ыз?ылт м?рты ашулан?ан ?анден к?шікті? ??йры?ындай дір-дір етіп тікірейе ?ап. — К?рсетейін мен б??ан патша а?зам?а ?алай тіл тигізуді! — Ол атын ойнатып Абзал а?са?алды? ?асына жетіп барды да м?сіндей ?оз?алмай т?р?ан ел а?асын б?зау тісті, ?ор?асын бауырлы тобыл- ?ы ?амшысымен, д?л басынан тартып, тартып жіберді, — М? са?ан! М?, са?ан! Патша?а тіл тигізетін сабазсы? ?ой!
??лаштай сілтеген ?амшы ауаны кескілеп «ыс, ыс» етеді. ?артты? басынан ?ан жосып а?а ж?нелді, біра? Абзал жартастай болып, ?н шы?армастан ?оз?алмай т?р.
Б?л с?мды?ты к?рген ж?рт шегін тартып ?рпиісе ?алды. Енді ?рыс кезінен де бетер ?рейленгендей. Біра? ?ылыштарын жала?датып т?р?ан солдаттарды к?ріп, кейін жапырылды.
— ?лтірді ?ой сорлыны! — деген ?йелді? ащы даусы шы?ты.
Дала та?ы да тына ?алды. Ызалана со??ан ?алы? ж?ртты? ж?регін те?із тол?ып, ?айы? ?ал?ып ты?да?андай, бар ?лем к?рген с?мды?ынан шошып б?л?ан-тал?ан болу?а таяу.
— Мына едірейген мысы? м?ртты? ?р?анына ?кінбеймін, — деді Абзал шал бетіндегі ?анын с?ртпей, — сары ала т?ймелі с?лтан ?рпа?ы, ?аным бір ?аза?ым еді?, сені? араша т?спегені?е ?кінемін.
С?йдеді де Абзал е? а?ыр?ы к?шін жи?андай ?здеріні? келген жа?ына ?арай ая?ын ілби басып ж?ре берді.
Ж?рт та?ы да соны? со?ынан ерді.
«Ел к?зінше шалды бекер ?рды-ау мына есала? жасаул» деді ішінен Ожар, к?п тебінсе — жер сілкінеді, ?иянатты к?зімен к?рген ж?ртты басу ?иын. Б?гін Сейтенін ?стаса?, ерте? бас?а біреуін табады. Ел болып бірігіп патша?а ?арсы т?ру?а тек ата салты, ел д?ст?рі б?гет болып ж?рген жо? па. ?р руды?, ?р болысты? ?з к?семі бар. Біріне бірі к?нбейді. Ал б?ріні? басын ?осатын к?сем табылса не болма?? ?аза? асау жыл?ы т?різді, кім ?йрете білсе, соны ?ана ие т?тады. Сондай адамы табылса, мына ж?рт со?ынан ш?быра ж?нелуге дайын…»
Бір ар?анмен байлаулы т?р?ан Сейтен мен Ожарды? т?сынан «?ош, ?ос арыс!» деп ш?быр?ан к?шті? е? со??ы шо?ыры ?те берді. Ожар та?ы да ойлана ?алды. Іштегі ?уаныш сырт?а шы?у?а дайын т?р.
«Мені? б?лай ?ол?а т?скенім д?рыс болды. Аз уа?ытты? ?орлы?ы ?лі-а? ?мытылар. Ал ?иянатымды білсе мына ж?рт…»
Он ша?ты сыпай к?шті айдап, Баянауыл жа??а кетті де, ?ал?андары байлаулы Сейтен мен Ожарды алып Омбы?а тіке тартты.
Б?лар ?ш к?ннен кейін, Баянауыл округіні? Сібірмен шектес Т?ртк?л болысыны? жеріне жетті. ?аз- ?йрегі сы?сы?ан, ?лі де шал?ыны ?урап сембеген бір ауыл?а келіп т?немек болды. Б?л осы ма?ны? ел а?асы Бектас баласы Таймасты? аулы екен. Таймас ?зын бойлы, денелі а? сары кісі. ?аржас руына жиен. Айдалып келе жат?ан Сейтен мен Ожарды к?ріп ауылды? ??ты ?ашып, ?бігер болды да ?алды. Т?стері суы?, ?исы? ?ылышты, шошай?ан мылты?ты солдаттар ауыл ?стінен ат ойнатып з?релерін ала т?сті. Бойын ?ор?ыныш билегенмен ж?рт ебін тауып, Сейтенге келіп амандасып жатыр. К?птен бері ?й?ы к?рмегендігінен бе Сейтенні? ?лкен ?о?ыр к?здерінде таусылмас ?ай?ы-шер к?лкілдеп т?р. Екі ?олы артына мы?тап байлаулы, ?стіндегі а? жібек мол к?йлегіні? жа?асы дал-дал, ?р жерінде баттия жабыс?ан ?ызыл ?ан… ?ол?а т?скеннен кейін ?р?ан болулары керек, ?ома?ты ж?лын?ан омырауыны? ашы? жерінен кеудесіні? к?к ала еті
