к?рінеді.
Кешегі ел-ж?ртыны? ?амын жеп а? патша?а ?арсы шы??ан адамны? б?гін м?ндай с?мды??а ?шырауы Таймасты? жан сезімін ?ртеді. Оны? м?ндай к?йге т?сердей не жазы?ы бар екенін білгісі келді. «Барлы? айыбы ж?ртына ?ам?ор бол?аны ма? А? патшаны? тегеурініне к?нгісі келмегені ме? Егер бар к?н?сі сол болса онда м?ндай м?с?пірлікке ?шырайтын жал?ыз Сейтен ?ана ма? А? да, ??с та ?з інін, ?ясын ?ор?айды. Адам неге ?йтпеуі керек? ?з мекенін, ?з жерін неге ?орымас?а? Сондай бір ?діл ?ылы?ы? ?шін де айыптысы? ба? Жо?, айыпты емессі?».
Таймас Сейтенмен ?анша с?йлескісі келсе де реті т?спеді. Т?т?ынды ?алт етпей к?зеткен сыпайлар жуытпады. Лебедев пен Шы??ыс екеуі ауыл т??ірегіне де, Ожар мен Сейтен жат?ан ?йге де са?шы ?ойды. ?зге сыпайларын да алыс- ?а ?заттырмай сол ма?айда?ы к?рші-?ола?дарды? к?рке, лашы?тарына орналастырды.
Т?н жылы еді. Лебедев Таймас?а ?з ?йіні? іргесіне т?сек салып жату?а р??сат етті.
Т?н тастай ?ара??ы. ?сті?нен т?йе ж?н ?алы? к?рпе жауып ?ой?андай тымырсы? ысты? сезіледі. ?обалжи тыныштал?ан ауыл мыз?ымас бір ?лік т?різді, тек анда-санда ?а?тарып суытып ?ой?ан сыпай аттарыны? пыс?ыр?аны мен к?зетшілерді? еміс-еміс к?бірі естіледі. Басын шырма?ан алуан ой, ?анды ай- ?аста ?ол?а т?скен мынау Сейтен мен Ожарды? аянышты халдері мазалап, Таймас к?з ілмей д??бекшумен болды.
Кенет ??ла?ына бір к?йзелген, к??іренген ?о?ыр дауыс келді. Таймас ты?дай ?алып еді, б?л — «Елім- ай» ?уенімен зар-?ле? айтып жат?ан Сейтен екенін білді. Таймас тына ?алды. Енді Сейтен сал?ан ?н с?здері ай?ын естілді.
?ош аман бол, ке? жайлау, ?скен жерім,
?айт?ан ?аздай ?алы? ел к?шкен жерім.
Есіл ?аза? есейіп ел бола алмай,
Ит пен ??с?а таланып ?шкен жерім, —
деп к??іренеді ол.
Сейтен та?ы да айтпа?шы еді, Ожарды? с?л ашулы даусы оны б?ліп жіберді.
— Сейтеке, ішке сыймай бара жатыр ма к?йігі?із?..
Сейтен ?ол?а т?сер с?тте к?зі к?рмесе де, даусын шырамытып, ?зін байла?андарды? бірі Ожар деп ???ан. Біра? оны? да м?ндай к?йге т?сіп, ?зіменен бірге айдалынып келе жат?анына та? ?алып ол ойынан ?айт?ан. «Япырмау, б??ан даусы ??сас кім болды екен!» деп басы ?ат?ан. ?йткенмен к?пті к??іл ыры? бермеді, с?з тартып сыр аш?ысы келді. Енді ол алыстан ора?ытып с?зге кіріскен:
— Ожар, айтылма?ан ?кпе — іште жат?ан Ескендірді? ?ос м?йізімен те?…
— Шер тар?атар уа?ыт болар ?лі.
— Уа?ытымны? бітуге айнал?анын біле т?ра, кекетесі? ?ой, — деп Сейтен с?л ашулана к?ліп а?ырын ?ана к?рсінді де с?йлеп кетті. — Боз тор?айдай кішкентай бол?анмен биік ?шар хал?ым бар еді, сол сорлыны бір ??з?ын іліп кетпесін деп, ана жылы жал?ыз бауырым Тайжан а? патша?а ?арсы жаса? ??р?анда сен де келіп ?осылып еді?…
Ожар жауап ?айырмады. Тайжанны? да ?ол?а т?суіне Ожарды? себепкер екенін Сейтен білмейтін. Сонды?тан «Жазы?сыз болса ренжітпейін» деп а?тарыла с?йледі.
— Ж?рты? ?шін жан пида ете алары?а сол кезде к?зім жеткен т?різді еді. ??мбелдегі ауылдан бастап, к?рлі ?ылышты? ?а?арынан талай елді аман алып ?алды?дар. Есі?де ме, жау ?скері сендерді ?аражал б?йратында?ы жыл?а?а ?уып ты??аны? Сендер онда Саржан т?ле?гіттерін ар?ы бетке шы?арып келе жат?ан еді?дер. Сен ж?здігі?мен к?рлі ?ылышты екі к?ндей б?геген болатынсы?.
Сейтен сонау бір алыс к?нді есіне т?сіргендей та?ы а?ырын к?рсінді.
— Басар жері? к?к м?з?а айналып, ?атын біткен Баян тауыны? ?рлеуіне киіз т?сеген. Сол жолы екі ж?здей ша?ыра?ты ?ор?ап ?алды?дар… ?тте?, д?ние-ай, ?ия??ы ?ыс ?а?арлы келіп, баспанасыз жала? ж?рт сол ж?т жылы ажал тапты…
Ожарда ?лі ?н жо?. Сейтенні? шаршап-шалды??ан даусы енді тіпті аны? естілген:
— Сол жолы еді ?ой, Тайжан ?ол?а т?сіп ?лім жазасына б?йырыл?аны… Сені де сыпайлар ?стап алатын еді, ауылды? елуге таяу ?ыршын жасын жолы?а ??рбан етіп мен араша т?стім… Аман алып ?алды?. К?рі тарлан ?анша шабады, бізден со? ж?ртты сен т?різді жастар бас?арады деп сенетін едім. Сонды?тан да о жолы ?зі?ді к?зімізді? ?арашы?ындай са?тап ?алды? емес пе? — Сейтен с?л б?гелді де, Ожарды? жауап ?айтарма?анына ?арамай та?ы с?йлеп кетті:
— Сен жас еді?. Біра? асыл тастан, а?ыл жастан, ж?рт білмегенді сен білетінсі?. Б?кіл ?аржас елу к?н ертегі етіп бітіре алмас ж?йтті, сен бір т?нде айтып бере алатынсы?… Б?рын ділм?р еді?. ?азір к?шпелі елді? т?мшала?ан б?зауындай ?ндемейтін болыпсы?… ?лсем шайт, ?лтірсе ?азы деген жанмын. Мойнымда шын ?аза?ты? бір тамшы ?аны жо?. ?з ?олы?нан ажал тапсам, ?кінбеймін, арым таза. Ал сені? ше?
Ожар аунап т?сіп еріне жауап берген:
— Мені? де…
Сейтен ?зіліп ?ал?ан ойына ?айта оралды.
— И?, сол жолы мен тірі ?алдым. Біра? одан не таптым? Жал?ыз бауырымнан айырылдым. Ел- ж?ртымды талан-тараж еткіздім. Бар ?т?аным сол ма? Міне, со?ымнан ерген ж?рт ?ал?ан жо? па та?ы тотиып?
Ожарды? шапша? ?имылмен т?регеліп отыр?анын Таймас бай?ап ?алды.
— К?рмес т?йені де к?рмес, — деген оны? с?л ренжіген даусын естіді: — бар ?аза?ты ?зі?е балама… Сен а? патша?а ?арсы шы??анмен, оны ??ша?ын жайып ?арсы ал?андар аз ба? Оларды? ?пайы т?гел.
— Ау, сен не айтып отырсы??
— Есітіп жат?ан жо?сы? ба? — Ожар кекете к?лді. — ?лін білмеген ?лек деген… Айтшы к?не, ?олы?нан не келді?
Таймас ?алшия ты?дап ?ал?ан. «Япырмау, мына Ожар не дейді? Ж?рек со?ысы б?лек пе, ?алай?»
Сейтен кенет к??ірене ?н ?атты:
— Ж?регім бір с?мды?ты сезіп еді… ?ателеспеген екенмін ?ой…
Та?ы да екеуі ?н-т?нсіз тына ?алды. Енді с?здері бітті ?ой деп Таймас жас- ты??а басын ?айта ?оя бергенде, Ожарды? ашулы даусы шы?ты:
— ?азір жер ?ор?айтын заман емес, жан ?ор?айтын заман… Та?ы ??ландай ру-ру боп жалпа? даласында ш?быр?ан ?алы? ?аза?, ту тігіп ел болудан ?ал?ан. Осыны неге т?сінбейсі?дер.
— Ел болуды а? патша жендеттерінен ?йренбексі? ?ой? — деген Сейтенні? ызалы к?лкісі ап-ай?ын жетті.
— ?йренсе несі бар? ?йренем! Сен ?йренбеймін десе? де ол к?шпен ?йретеді.
— ?йрен, ?йрен… — деді Сейтен кекесін ?нмен. — Сен секілділер барда олар?а ?йрету же?ілге т?седі. — Ол енді к?лкісін тыя ?ойды. — Жо?, Ожар, оны? болмайды, — деді, — сен ??лан дейтін, мен ?ыран дейтін, екеумізге бірдей орта? ?аза? деген ж?рты? бар… ?ар?а баласын аппа?ым деп с?йеді, кірпі баласын ж?мса?ым деп с?йеді. Сен ?аза?ы?ды неге жек к?ресі?? Ал мен…
— И?, сен? Айт, айт…
— Мен оны хал?ым деп арда?таймын. Сонды?тан ол ?шін ажалдан да ?оры?паймын, — деді Сейтен с?зін жал?ай. — Ата-ананы та?дау?а болмайды, ту?ан хал?ы?ды да та?дай алмайсы?! Оны ?лжуаз де, та?ы де, біра? ма?дайымыз?а жазыл?аны сол халы?, мен оны сен айт?ан ?лжуаз ?алпында да жа?сы к?рем. Кімде-кім сол ?аза? деген ?ыранды ?анатын кесіп, жем-??сына айналдыр?ысы келсе, ол мені? ?ас жауым, ту?ан балам болса да аш тама?ынан ала т?сіп, ?з ?олыммен бауыздау?а бармын.
Ожар та?ы да кекете с?ра?ан:
— Онда мені неге бауыздамады??
Сейтен кенет демі таусыл?андай ?лсіз жауап берген:
— ?тте?, д?ние, кеш білдім ?ой!
— Же?ілген адам ??салы болатын ?деті. ?кіне бер, Сейтен. Б?л т?нде екеумізден б?тен с?зімізді естір жан жо?, сонды?тан аны?ын біліп ?т. Мен сендер секілді т?лып?а м??іреп бос ж?рген жан емеспін…
— И?, енді т?сіндім, мені байлап берген де ?зі? еді? ?ой…
Екеуі ?за? уа?ыт ?ндемей ?алды. ?лден кейін Сейтен:
