— Адам?а мы? жасаса да аз болатын шы?ар, ?йткені адам баласында арман к?п ?ой… — деп аунап т?сті: — Ал мен ?за? ?мір с?рамаймын. Шіркін-ай, бір с?ттік ?ана еркіндік берсе!
— Мені ?лтіру ?шін бе?
— И?, сені. Елін, жерін, бауырлас ту?андарын сат?ан сен секілді ?анішерді ?з ?олыммен бауыздасам б?л жал?аннан армансыз ?тер едім!
— Біра? ол арманы?ны? орындалмайтынын ?зі? де білесі? ?ой, несіне таусыласы??
— Бар ?кінішті? ?зі сонда ?ой! ?тте?, д?ние-ай, сені? бізді ?стап бергені?ді бір ?аза? білсе!..
— ?міті?ді ?зе бер. ?ара??ы т?нге тіл бітпесе, мені? сырым ?зіммен бірге к?ріме кетер!..
Жо?, Ожарды? сыры ашылмай ?ал?ан жо?. Оны к?тпеген жерден Таймас естіді.
Таймас заты сабырлы жан. Сол т?ні ?абыл-??был ?имылдап Ожардан кек алуды ж?н к?рмеді. ?апта?ан солдат т?р?анда ?зіні? орынсыз мерт болатынын да ойлады. Ж?не ж?ртын та?ы да бір ?анды уа?и?а?а душар еткізермін деп ?оры?ты. Біра? Ожарды? сонау жан т?ршігер ?ылы?ы, б?ны? да шы?ырау т?бінде м?лгіп жат?ан ?й?ылы-ояу сезімін оятты. Тыныш к??ілін ?лем-тапыры? етті. Сейтен т?різді ел-ж?ртыны? тілегін арман еткен аяулы жанны? та?дырын есінен шы?армас?а ?зіне ?зі ант берді.
Та? ата к?п сыпайлар Сейтен мен Ожарды бірге матап та?ы да жол?а шы?ты. Ожарды? Сейтенмен неге бірге байланып бара жат?анын Таймас ?бден ??са да, т?ндегі ??гімені естімеген пішін к?рсетіп, екеуіне бірдей:
— ?ош болы?дар! — деп теріс б?рылып кетті. Анандай жерге барып к?зінен танадай боп домалап- домалап кеткен жасты же?імен с?ртті.
Б?л Сейтенмен жау к?зінше ашы? ?оштаса алма?ан досты? к?кірегіндегі ыза жасы еді. Таймас осы жасын ?ле-?лгенінше ж?регінде кек етіп са?тама?.
ІІ
Ша?ын келген Елек ?зені жыландай сума? ?а?ып тынбай а?ып жатыр. Кейде ?амысты, кейде ?са? талды болып к?мкерілетін ??майт жа?а?а жас баладай былдырлап ?лденені айтып сыл?-сыл? к?леді. Осы ?зенні? сонар басына, ?андыа?аш т?сына ?апта?ан ?алы? к?ш келіп ?онды. Б?л Тіленші баласы Жоламан батыр баста?ан Табын руыны? к?ші еді. ?атарлас ?он?андар Жа?албайлы, Ш?мекей, Шекті ауылдары. Табын к?ші сонау Елек ?зеніні? А? Жайы??а ??ятын жа?асынан шы?ыс?а ?арай ?рлеп келе жатыр. ?зге рулар б?йірден, немесе Жайы?ты? жо?ар?ы са?асынан келіп ?осыл?ан.
Жоламан к?ші Сейтен к?шіне м?лде ??самайды. Кигіз ?йден б?тен, шо?шита тігілген ?араша лашы?тар мен а? шатырлар к?рінеді. Малды? дені т?йе мен ?ой. ?йір-?йір жыл?ы да бар. Б?ларды? да кейпі ?згеше. Алыс?а талмай шабатын с?мбіл жалды ?аза?ты? мы?ты жыл?ысымен аралас ?аз мойын, сида? ая?ты, к?тері?кі кеуделі т?рікменні? а?алтеке, текежаумыт т??ымдастары да к?зге т?седі. К?шті?, малды? да с?ні т?йе. Шудалары сала ??лаш желкілдеген ?ос ?ркешті буралармен бірге, ор ?ояндай сиди?ан жа?а ту?ан ??лындай ты?ыр ж?нді, арабы ?ыз?ылт нарлармен аралас, ?стіне сегіз ?анат ?й тиесе? де мы?? етпейтін л?к т??ымдас аруаналар… ?ой-ешкіні? к?пшілігі т?біт ж?нді, ар?ар м?йізді теке, емшектері к?нектей, мол са?алды т??ыл ешкі, топтан ?лсін-?лсін б?ліне жайыл?ан б?рте ла?, жібек ж?нді сек…
Адамдарыны? киімдері де Ар?а ??ірінікінен бас?аша.
Бастарына кигендері кеуделеріне дейін жабатын т?йе ж?н далба?ай, етек жа?ы айбалтаны? ж?зіндей ?ай?иып келген ?шекейлене кестеленген о?шима ?алпа?… Тыма?тары да б?тен. ?стін бар?ытпен тыстап, етегін терімен к?мкерген киіз. Шошай?ан т?бесіні? ??ла? т?сынан бастап жо?ары ?арай алты салалы етіп о?а ?ста?ан. Жар?а? шалбар, т?йе ж?н шекпен, ке? ??лаш етік, а? та?да?, арша не болмаса тобыл?ы т?стес етіп боял?ан ж?мса? тонны?, шола? с?нді пешпенттерді? етек, ??іріне о?алап зер сал?ан…
Ал ?йелдеріні? киімі Ар?а киімдерімен тектес. О?алы ?амзол, зерлі шапан. К?мшат б?рік, к?міс тізген ?кілі с?укеле. О?амен зерлеген, к?міс те?ге ?ада?ан жер с?зген мол ?ос етекті бар?ыт, б?тес к?йлек. Анда- санда шетіне ши бар?ыт т?т?ан, белі ?ынал?ан, жібін жі?ішке етіп иірген шекпен ?амзол, пешпент. К?міс шолпты, алтын ж?зік, меруерт ал?а, сом білезік, с?нді сыр?а — б?рі де б?кіл ?аза? ?йелдеріне жарасты д?ние. Дегенмен, ?йелдеріні? де киімінде ?згешеліктер бар. Кіші ж?зде кимешек орнына к?нгейлік киеді. Жас келіншектер осы бір кестеленген с?нді жаулы?ты? кейде ??ла? т?сына, т?бесіне ?кі де та?ады. Ал ?ыздары Орта ж?зді? ?ыздарындай аш белін ?ынар к?міс белбеу, ?кілі та?ия?а ?уес емес.
?алы? ел б?л ара?а кеше кешке таман келіп ?он?ан. Т?йені? ?омын алып, ?ос шатырлар тігіп екі-?ш к?н тыны?уды ?й?ар?ан.
Алыс жол?а т?йеден г?рі ?олайсызыра? жыл?ы малы, кешеден бері, ?зен жа?асында?ы ?урай аралас к?гал ш?п пен ?ыр?а бетіндегі жусанды боз?а тойынып, тез-а? белі к?теріліп ?ал?ан.
Б?л к?ш те жайшылы?та?ыдай серуенді к?ш емес, д?рліккен, ?рейленген, ата-мекен ке? жайлауынан бос?ан к?ш. Ойдым-ойдым болып ?он?ан ауылдарды? етек-же?і жина?ты. Б?ларды к?шірген жаяу борса?, же?іл желкем дау-шар емес, б?кіл Жайы? пен Елек, Жем бойын д?рліктірген, елге келген зор апат. Ер азаматтары жау басар ж?йріктеріні? ер-то?ымын алмай т?нде ?ос ма?- айында оттатып отыр. ?лі жау?а т?спеген жігіттері де бей?ам болмайы? дегендей ?лсін-?лсін к?нбатыс жа??а к?здерін тігіп, семсерлерін ?ыса ?стап ?ояды. Ал кейбір ж?рек ж?т?ан батырлары к?рке, лашы?тарды? ?асында жі?ішке найза?ай ме?зелдес к?гілдір ??рыш алдаспандарын ?амсыз ?айрауда… Жас балаларда да ре? жо?. Олар ?деттегісіндей асыр салып ойнамайды, топ-топ болып жиналып б?лар да ?лденені ?зара сыбырласа с?з етеді, Тобыл?ы к?ре? с?луларында да а?жар?ын бейне жо?, ?деттегідей с?лделері ??рып бота к?здерін к??ілдестеріне ?адамайды. ?ара су секілді т?нжыра?ан ауыл ?стіне т?нген ауыр ?ай?ыны тек анда-санда сылдырла?ан ?ыз шолпысыны? ?ні мен к?к аспанда тізбектеле ?ш?ан ?аз-?йректі? с???ылы ?ана б?зады.
Расында б?л ауылдар сонау к?нбатыс жа?тан хабар к?тіп тыпыршуда еді. Сонды?тан ер азаматтар ??была жа??а жиі ?арайды. ?сіресе ана т?бе ?стіне жинал?ан ?арттарды? ішіндегі ?апса?ай денелі, ?ара са?алды, орта жас?а келіп ?ал?ан т?л?алы кісі дегбірсіз отыр. ??была жа??а ?адалып ?ал?ан. Оны? ?стінде темір торлы шола? сауыт. Басында темір тор далба?ай. Сауытыны? же?і шынта?ына ?ана жетеді. Білегін ішінен киген к?к бар?ыт пешпентіні? же?і жауып т?р. Оюлан?ан к?к бар?ыт ке? бала? шалбар. Ая?ында к?містеген ке? ?онышты саптама етік. Сауытын ыш?ырланып ал?ан. К?міс белбеуінде жез са?алы, ?ынына алтын жалат?ан к?к семсер. Сол ?олыны? шынта?ына ілген болат ?ал?ан. ?азір ?ауіпсіз бір тынышты? ша? бол?анды?тан шетіне зер ?ста?ан к?к бар?ыт шапанын иы?ына жамыла сал?ан… Осы бір с?сты адамны? айбынды т?рінде ?азір бір ?лкен ?обалжу бар.
Б?л — осы к?пті? ?олбасшысы. Табын руыны? биі, мы? жыл?ы айда?ан с?лтан Тіленші ?лы Жоламан батыр еді.
Ол кенет ?иядан ?ызыл т?лкі к?рген б?ркіттей, о?ыс ?имылмен ал?а ?мтылып барып то?тады. А?ына с?л ?ыз?ылт ?ан тара?ан ?лкен ?ыра?ы к?здерін к?кжиекке ?адап тырп етпей мелшиді де ?алды. ?зге ж?рт та солай ?арай к?з жіберді. Енді олар да Батыс жа?та?ы а? ша?да?ты к?рді. ?рі-беріден кейін со?ынан ша??а к?ме сызылта шауып келе жат?ан салт аттыны б?ріні? де к?зі шалды.
Б?л кезде алтын с?улесін адыр, т?бені? басында жамыратып к?н де батып кеткен еді. ?йелдер ша?па? ?удан от т?татып ?азан к?тере баста?ан. К?шті? ?р жеріне к?к т?тін к?лбей ?шып, ж?ртты? к?бі кешкі жабды??а кіріскен.
Т?бедегі ша?ын топты? к?зіне т?скен салт аттыны енді бар ауыл к?рді. Барлы? назар ша? шы??ан жа??а ауды.
К?біні? ж?зінде ?міт н?ры ойнап шы?а келген. Кей к??ілде к?м?н да бар. ?р т?стан ?міт, жорамал аралас дауыстар естіле баста?ан:
— О ??дай, жа?сылы??а болса игі еді!
— А?сарбас, а?сарбас!
— Тым к?рт келе жатыр-ау!
— Артынан жау ?у?андай!
— Жо?, ?уаныш ?келе жат?ан жан т?різді!
— Аузы?а май!
Астында?ы с?ліктей жара?ан ?ыла? бедеуі ?ара терге малын?ан кісі Жоламандар т?р?ан т?бені? етегіне келіп то?тады. Алыстан шап?ан ж?йрік екі б?йірі сол?ылдап, о?тын-о?тын дем шы?арып, екі танауы желп- желп етеді. ?стінен шы??ан а? та?да? к?бік жерге ?лпілдеп, ?зіліп-?зіліп т?седі. Ат ?стіндегі ?ара торы, жас ?айы?дай берік, шымыр денелі жігіт екі иінінен демін алады. ?за? шабыс?а шыдамды болу ?шін ?ара санынан бастап кеудесіне дейін бар денесін т?тастыра ?ыл ар?анмен ай?ыш-?й?ыш шандып таста?ан. Тек екі ?олы
