с?лтанды? ?мірі ?за??а созылмады. ?иянаты тыстан ас?ан кезде б?ны? ?ылмысын тексеруге Омбыдан комиссия шы?ты. Сол комиссияны? ішінде ?ділетті арман еткен жас офицер Есіркеген де бар болатын. Ол былтыр ?ана Петербург кадет корпусын бітірген-ді. Ж?не ?ткен жылы сол ?алада К?міске ?йленген. ?аза? еліні? келешегі тек ?лы орыс хал?ымен ?ана бірге болса к?геретініне ?бден к?зі жеткен жас офицер ?о?ыр??лжалардан ??тылу керек екенін де ???ан. Сонды?тан ?зіні? демократшыл орыс офицерлері арасында?ы ?адірін пайдаланып, комиссияны? сатыл?ан ?зге м?шелеріні? пікірін ая?сыз тастатып, ?о?ыр??лжаны орнынан т?сіртті. С?йтіп аз да болса елі-ж?рты мен К?місті? ?шін ?айтарды.
Ал Кенесары со?ынан ?у?ыншы шы?пасын деп отыр?ан жерінен ?ыс т?се к?шті. Кенесарыны? со?ынан мы? ?аралы ?й ерді. ?ал?ан ?алы? б??ара ?аны ?арай?ан ханнан іргесін аула? салып, ?з ?оныстарына тарады.
К?ш алды ?ара ??рымданып ылди?а т?сіп кеткенде, Кенесарымен бірге т?бе басында т?р?ан Дос?ожа а?ын шыдай алмай, домбырасын ?а?ып-?а?ып жіберіп, к?зіндегі жасын іркіп алды да, ?арлы??ан дауыспен жыр то?ытып ?оя берді.
?алды? деп ?айран елім, ке? ?онысым,
?амы?ып т?рды Кене ж?ртын ойлап.
Кене хан енді к?шті «я, ??дайлап!»
Т?р?ан со? хан ?амы?ып, ел жабы?ып
Дос?ожа тол?ай берді кегін ?айрап…
К?ш ?за?ан сайын, жыр да ?зай берді, Шыдай алма?ан Кенесары ал?а ?арай асы?а шаба ж?нелді.
А?ыбай, Б??арбай, Жеке батыр, Иман, ??дайменді, Наурызбай, Бопай, Таймас, ?біл?азы, та?ы бір топ кісі аттарын борбайлай ?амшылап со?ынан ерді. Осыдан жеті жыл б?рын, к?теріліс бастал?ан с?тте-а? Кенесары?а ?осыл?ан б?л батырларды? ішінде, ел билігін ?айтадан ?олына ал?ан Жоламан с?лтан ?ана жо? еді.
Кенесарыны? б?л асы?а к?терілуі ажалына асы?уы болды. Екі жыл ?тпей биыл?ы к?рген т?сі д?л ??індегідей келіп, ол Кекілітауыны? бауырынан ажал тапты.
Ал мынау к?ш Шы??ысхан шабуылынан бастап, алты ж?з жылдан астам ?зіні? жері, суы, т?уелсіздігі ?шін к?рескен ?аза? атты к?шпенді к?кжалдарды? е? со??ы ?лы к?ші еді.
СОЁЫ С¤З
Ілияс Есенберлин та¬ылымдары
«КЈшпенділер» трилогиясы єазає хандыєтарыны¦ бес ¬асыр¬а дерлік созыл¬ан ¬µмырнамасын єамтиды. Ілияс Есенберлин Јз кітаптарында тарихты¦ шешуші кезе¦дерін ой елегінен Јткізіп, кЈркем бейнелей отырып, єазає Ўдебиетінде осы ба¬ытта ал¬ашєы болып Їлкен жол салды. Енді халєымыз Јз тЎуелсіздігіне єайта ие болып, оны бекемдеуге Ўрекет жасап жатєан кезде, н嬵рлым жас жазушыларды¦ µрпа¬ы Есенберлин сал¬ан соєпаєпен ілгері тартып келеді. Олар тарихтан кЈркем туынды жасау Їшін Јз жолдарын, Јз бояуларын іздестіруде, бЎлкім оларды¦ єайсыбірі тарихты бµдан гЈрі айєынырає суреттеп те берер, алайда І. Есенберлин µлттыє мЎдениетті¦ тарихында кЇрделі де єауіпті уаєытта Ўлі ешкім із салма¬ан соны сЇрлеуге бірінші аяє басєан жазушы болып єала береді.
јазірді¦ Јзінде єазає Ўдебиетін Ілияс Есенберлинсіз елестете алмайсыз, µлтты¦ кЈп¬асырлыє тарихын талдап, пайымдау оны¦ романдарыны¦ параєтарына зерделі кЈз жібермейінше мЇмкін емес Ўрі ол толыєєанды болмайды. ўуелгі ойластырылуынан ¬ана емес, аєыр¬ы нЎтижелерімен де жемісті, тµжырымдарыны¦ Јмірше¦ болары кЈрініп тµратын бµл кітаптардан оны¦ зерттеулеріні¦, жазушы ретіндегі шы¬армашылыє ізденісіні¦ маєсаттылы¬ын বармау та¬ы мЇмкін емес. Шы¦¬ысханны¦ тікелей µрпаєтарыны¦ — он бесінші ¬асырда єазає мемлекеттілігін єµр¬ан ўбілхайыр Бірінші хан мен одан кейінгі єазає хандары Јміріні¦ мысалында Ілияс Есенберлин «билік пен халыє», «Ўмірші мен тобыр», «зорлыє пен Јнер» секілді µ¬ымдар жайында Јзіні¦ философиялыє пайымдауларын жасайды. ёлы ДЎшті јыпшає даласыны¦ Абылай хан мен Кенесары јасымµлы кезіне дейінгі кЈп¬асырлыє тарихында¬ы оєи¬аларды талдай келе, жазушы Јзіні¦ философиялыє тµжырымдамасын тЇзеді, сЈйтіп, кЈп ретте даулы кЈрінетін билік моралін негіздейді. Ол бЇгін та¦да, єайтадан тЎуелсіз мемлекет бол¬аннан кейін біз Јзімізге єойып отыр¬ан: µлттыє бірлік идеясын білдіруші болуды¦ моральдыє єµєы¬ына кім Ўрі єандай ісімен жЎне Ўрекетімен ие болу¬а тиіс деген сµраєєа жауап іздейді.
¤з мемлекеті¦ді єалай жЎне єайда бастап апару керек?
ўбілхайыр Біріншіні¦, јасымхан мен Хаєназарды¦, да¦єты ТЎукені¦, Абылай хан мен Кенесарыны¦ Јмірі мен ерліктеріні¦ та¬лымдары єандай, бµл та¬лымдар не берді, жарлар¬а, кейіннен орыс отарлаушыларына єарсы µзаєєа созыл¬ан (1798–1930 жылдар аралы¬ында¬ы — аты а¦ыз¬а айнал¬ан Сырым Датµлыны¦ кЈтерілісінен, Исатай мен Махамбеттен бастап, Амангелді Иманов- єа дейін жЎне отызыншы жылдарда¬ы алдын-ала жоспарлан¬ан єатыгез геноцидке єарсы аштарды¦ бЇліншіліктері мен кЈтерілістеріне, аєырында, єазає жастары МЎскеуді¦ Їстемдігі мен оны¦ јазаєстан¬а єой¬ан сы басєарушысына ашыє єарсы шыєєан 1986 жыл¬ы желтоєсан оєи¬аларына дейін) со¬ыстар єазаєтарды неге Їйретті?
јазає даласында¬ы µлт-азаттыє єоз¬алысы ешєашан тоєта¬ан жоє. Бµрын¬ы кЈшпенділер Јздерін ержЇрек жауынгерлер ретінде кЈрсетті. Мµны ежелгі заман тарихшылары Геродот пен Страбон да растайды. Кешегі Јткен екінші дЇниежЇзілік со¬ыста да єазаєтар ерекше єахарманды¬ымен танылды. Алайда, он то¬ызыншы жЎне жиырмасыншы ¬асырларда жеке Јз єару-жара¬ы болма¬андыєтан олар генерал Черняев секілділерді¦ жазалаушы экспедицияларына єарсы тµра алмады…
ИЎ, біз со¬ыс Јнерін Їйрендік, ал тЎуелсіз болу Їшін, ᵬан єоса жасампаздыєєа єол µру — зауыттар мен фабрикалар сала білу, машиналар мен компьютерлер жасай білу, мµны корейлер мен малаизиялыєтар, жапондар немее таиландыєтар секілді жасай білу керек.
Патшалыє Ресей мен тоталитарлыє тЎртіп бізді µлт ретінде, халыє ретінде станоктар мен техникадан єыбын тауып, єулыєпен жырає µстап келгені рас. Бізді техникалыє, ¬арыштыє, єµрылысшылыє кЎсіптерден аластады, дипломатия¬а жолатпады, јазаєстан саясатшы да, мемлекет басшысын да, Ўскери маман да даярламады, есесіне орыстандыру толыє ауєымда, єарєынды жЇріп жатты. Тіпті, єазає мектептері де жабылып, єазає тілінде оєытатын бірде-бір орта яки жо¬ары оєу орны бол¬ан жоє. Бізді¦ жеріміз де, халєымыз да бір ¬ана ролді: Ресейді¦ — отарлаушы Ресейді¦, кейіннен тоталитарлыє тЎртіпті¦ шикізат беруші єосалєы айма¬ы кЇйінде єалу ролін ¬ана орындау¬а тиіс болды. Бµл жайында Тµрар Рысєµлов пен Мµстафа Шоєай Јз е¦бектерінде дЎлелді фактілер келтіре отырып жазды. Тµрар Рысєµловты¦ ай¬аєтауынша, «јазан тЈ¦керісіні¦ е¦бек сі¦ірген басшыларыны¦ бірі Иван Тоболин 1920 жылы ТЇркістан Орталыє ат- єару комитетіні¦ мЎжілісінде єазаєтар марксистерді¦ кЈзєарасы бойынша, экономикалыє тµр¬ыдан нашар бол¬андыєтан,
