Р?стем с?лтанны? келі?дер дегеніне сеніп, ?лы ж?зді? жеріне к?шуге болмайды.
— Неге?
— С?йік т?рені? ?арауында?ы елу бес мы? жанды ?ол асты?ыз?а алы?ыз деп ?оян жылы патша?а ?а?аз жаз?аны ?зі?ізге м?лім. Ал Р?стем с?лтан ?ткен жылы біз м?нда ?ан т?гісіп жат?анда, ?апал?а барып Бесонтиін?а м??гі сендерлік боламыз деп шен-шекпен кигенін естідік емес пе… С?йтіп отырып олар бізге ?алай ?оныс береді? ?оныс берсе де, ол ?оныс Ар?аны? к?п ?аза?ына жете ме, амал жо? ?о?ан ханды?ында?ы жеріміз ?шін к?ресуге тура келді. Ал Хиуа мен Б??ар ?зара ?ырылысып жат?анда, ?о?ан ?азір ?лденіп алды. Жыланды ?ш кессе? де кесірткедей к?ші бар. ?азір оны же?е ?ояр бізде ?уат жо?, Амалсыздан ?ыр?ыздан жер с?рап, ?о?ан?а ?арсы бірігейік деп ?тінуге м?жб?р боламыз. Біра? о?ан ?ыр?ыз к?не ме?
— К?нбесе… ?о?ан?а ?лім жетпесе де, ?ыр?ыз?а ?лім жетеді, к?шпен к?ндірем.
— Кене а?а, ?з жерімнен айырылдым деп, бас?аны? жерін тартып алу ?иянат. ?азір бізге к?штен к?рі а?ыл керек. Жа?а?ы т?сі?із ма?ан ой салды. Егер ?о?ан, ?ыр?ыз, орыс ?шеуі бірігіп кетсе ?айтесіз?..
Кенесары жауап ?айырмай ой?а кетті. Ай ту?алы ?лде?ашан. ?р жерден Кенесарыны алыстан ора?ыта к?зетіп ж?рген Батырм?ратты? атты жаса?тарыны? селеуіттері к?рінеді. ?аза? Темір?азы?ты? екі жа?ында?ы А?бозат, К?кбозат деп атайтын ж?лдыздарды? ?ай жерде т?р?андарынан жер т?сын айырады, жолды табады. Ал Жеті?ара?шы мен ?ркер ж?лдыздарына ?арап т?нні? кезе?ін, жылды? мезгілін біледі. ?аза? т?сінігі бойынша Жеті?ара?шы ?ркерді? ?ызын ?рлапты-мыс. ?ркер сол ?ызымды ?алай ?айтарып аламын деп Жеті?ара?шыны? осал жерін іздеп оны айнала а?диды-мыс. Сол Жеті?ара?шыны? ?ай т?сына ?ркер келіп т?рса, сол т?с т?нні? ?зіне с?йкес белгілі мезгілді к?рсетеді. Ба?анадан бері ??гімеде отырып, ?анша уа?ыт ?тіп кеткенін а??армай ?ал?ан Таймас т?нні? ?ай кезі бол?анын білейін деп Жеті?ара?шы мен ?ркерге ?арады. Д?л осы с?тте т?бе т?сынан бір жары? ж?лдыз а?а ж?нелді.
— Ж?лдызым жо?ары, — деді Таймас а?ырын к?бірлеп.
?аза? т?сінігінде ж?лдыз а?са кісі ?леді. Сонды?тан ж?лдызды? а??анын к?рген адам ?зі ?лмес ?шін «ж?лдызым жо?ары» дейді.
Кенесары мен ?біл?азы да ауыздарын жыбырлатты. Кенет ?лде?айдан тамылжы?ан ?н естілді. ?н ?уені де, оны орындау салты да Ар?а жа?ынікі. К?ркем, ыр?а?ты дауыс, біресе шы? басына ?алы?тай к?терілген б?ркіт т?різді, біртіндеп жо?арылап шыр?ай т?седі де кенет ойда?ы а?кіске ш?йілген ителгідей, т?мендеп ??лдырай ж?неледі. Кенесары мырс етіп к?ліп жіберді. Оны? есіне ?н туралы айт?ан Б??арбайды? а?ыз ертегісі т?сіп кетті.
Заты Кіші ж?з, Табын руынан шы??ан, он бес ?йлі кедей бол?анменен, зор денелі Б??арбай батыр ат жалын тартып мінгелі бар ?мірі жауынгершілікпен ?ткен. Ол ?сіресе ?о?ан ханды?ыны? зекетші, барымташы сыпайларына ерекше ?ас. ?йтуіне себебі де бар. Табын руы т?різді, ?ыс Сырдария бойында к?шіп ж?рген Ш?мекей аулыны? бір ?ызын азын-аула? ?алы? малын т?леп, «?не алам, міне алам» деп ж?ргенінде Ташкент ??шбегі М?мет ?лімні? шабармандары «мал санын жасырып, зекетті аз т?леді?» деп сылтауратып Ш?мекей аулын шауып жиырма?а тарта к?рікті ?ыз-келіншектерін алып кеткен. Соны? ішінде Б??арбайды? ?алы?ды?ы да бар екен. Осыдан кейін Б??арбай да Саржан мен Кенесары?а еріп ?о?ан шабарман сыпайларыны? талайын ?ырды, М?мет ?лімні? жігіттеріні? де бері шы??андарын есірей етті. Біра? к?штілерге деген кегі ?айт-пады. ?з басыны? ?шпендігіне енді жер-суынан айырыла баста?ан ел ?шпендігі ?осылды. Сол себептен Б??арбай батыр ?з ?мірін б?тіндей жауынгершілікке арна?ан. ?о?ан шап?ыншылары айдап бара жат?ан малын со?ынан ?уып барып ?айтарып беріп, Шекті руыны? К?реш деген байыны? ?ызын ал?ан. ?ызын ?алы? малсыз бермеймін деген бай?а, айдай с?лу ?ызы «Б??арбай ?айтарма?анда ?о?анны? бір бегіні? к??і болып ж?рер едім, осы батыр?а тием», — деп безеріп отырып ал?ан. Сара? ?кесі ?ызын кедей батыр?а амалсыз берген. Жау десе ?ор?уды білмеген осы Б??арбай батыр, баладай а??ырт, а? болатын, ?сіресе ол ?ле?- жырды жа?сы к?ретін. ?зі де ?рдайым, рабайсыз жуан даусымен ?н салатын. ?сіресе ??ла д?зде келе жат?анда Б??арбайды ты?дау бір ?анибет ?ызы? д?урен. ?андай жыр-?исса болсын б?рін тек ?лы ж?з бен Сыр бойын мекендеген Кіші ж?з елі айтатын «Бойым талдай» ?уеніне келтіріп айтатын, «Жырды? б?л ?нге буыны жетпесе оны «?леул?йл?й» не болмаса «?алаул?йл?й» мен толы?тырып, ал буыны арты? болса, с?з ?й?асымын былай ?ойып, оны екі б?ліп, ?йтеуір «бойым талдай» сарынына келтіріп со?а беретін. «Ау, осы «бойым талдыдан» б?тен ?ндері? жо? па, б?тен бір ?уенге салсайшы», — деп серігі А?ыбай ?жуа етсе, о?ан: «елімні? бар білген ?ні осы болса ?айтейін», — деп ?ымсынбай жауап беретін.
Осы Б??арбай бір к?ні ?йсін, Дулат, Алшында «Бойым талдыдан» б?тен ?уен жо?ы жайында бір ел арасында тара?ан а?ызды айт?ан-ды…
«?н, деген Б??арбай, ??с т?різді б?кіл жер-жа?анды кезіп ?шып ж?ріпті. Кей елді? ?стіне то?тап, ?за? уа?ыт ?алы?тай шыр?ап ?нін ?йретсе, кей ж?ртты? ?стінен ?ас?ырдай ?лып ?те шы?ып, ал кей ауылдарды? т?бесінен тіпті ?ндемей ?шыпты. Сол ?н Жетісу, Сыр бойыны? т?сынан ?ткенде, ж?м?ан аузын ашпапты, тек Ар?а жеріне жеткенде ?ана сан т?рлі ?уенге салып, ?за? кідіріпті. ?лы ж?з бен Кіші ж?з Орта ж?здей ?нші болмауыны? себебі ?нні? орнына, тек еміс-еміс сарынын ?ана естіпті. Сол сарын «бойым талдай» деседі. Сонды?тан да бізді? білетініміз осы сарын. ?н ордасы — Ар?а. Ал біра? ?н ?он?ан Ар?адан ?йреніп, ?азір біз де ?жепт?уір ?нші болып ?алды?», — деп Б??арбай ыржия к?лген. Сонда?ы «?нші болып ?алды?» дегені де бая?ы бір «Бойым талдай».
Кенесарыны? да езу тарт?ан себебі де осы а??ау Б??арбай с?зі еді. Кенесары кенет, ?нді де, Б??арбайды да ?мытып, ?айтадан ой те?ізіне с??ги ж?нелді. «И?, Ар?а жері ??р ?н жері ?ана ма? Б?л мы? жыл?ы суарылса лайланбайтын айдын к?лді, к?к тол?ынды ?зенді, ?шы-?иыры жо? жасыл шал?ынды. Жер?йы?… Сол Жер?йы?пен ?оштасу?а тура келіп т?р. М?мкін б?л жол?ы ?оштасуымыз м??гілік ?оштасу болар». Хан Кене ауыр к?рсінді.
И?, Кенесары ?ткен ?ыры? т?ртінші жылды? же?ісіне насаттанба?ан еді. Алда?ы к?ресті? ?аншалы? ?иын?а т?сетінін ол енді аны? т?сінген. ?арама?ында?ы ?немі жоры? ?стінде ж?рген елді? к?йіні? ?те нашарлап кеткенін де білетін. ?зіні? жайлауларыны? б?рінен айырылып, енді мал ба?атын ?онысты? да ?алма?анды?ынан, басар тауы, барар жері тарыла т?скен ?ыпша?, Ар?ын, Шекті, Ш?мекей руларыны? басты би, а?са?алдарыны? арасында да к??кіл с?з шы?а баста?ан. Кенесары б??ан да ?аны?. Оны? ?стіне ?ткен ?ыс ?атты болып, Ар?адан к?шіп келген елді? к?п малы ж?та?ан. Б?ндай жа?дайда со?ынан ерген елді? ?айтадан ат?а ?онып, жауына ?арсы шы?уы екіталай.
?сіресе Кенесарыны? ?шар к?лін, ?онар к?гін тарылт?ан бір кесепат, ол — д?л ханды? жеріні? ортасында, Тор?ай ?зені мен ?лытауда патша ?кіметіні? ?лкен бекіністер сала баста?аны еді. Б?л бекіністер салынып бітуі — ?ыл ар- ?ан аш тама?тан т?сті дегенімен бірдей. Онда жаз жайлау, ?ыс ?ыстаудан айы- рыл?аны?. «?ит етсе? д?л т?мсы?ы?ны? астында жау ?скері т?рады, барар жері?, басар тауы?ны? біткені сонда болады». Оны? ?стіне ?о?ан ханды?ы да биыл шабуылын ?дете т?скен.
Осындай ауыртпалы? халін ойла?ан Кенесары е? жа?ын а?ылг?йлері ?біл?азы, Таймаспен ке?есіп, Орынбор ?скери губернаторынан бітім с?ра?ан. Б?л бітімінде бая?ы Абылай атасыны? к?ксеген к?кейкесті арманынан бас тарт- ?ан. Ол арманны? енді ?олына ?айтып ?онбас ба? ??с екеніне ?бден к?зі жеткен еді. Сонды?тан ол патша ?кіметі иемденіп, бауыр басып ал?ан ?аза? жерлерінен д?метпей, тек ?лі ?скер келіп бекініс салынып Россия ?арама?ына ене ?ойма?ан бос жерлерді ?ана ?з ?арама?ына ?алдыруды ?тінген. Ж?не б?л арада?ы ?аза? руларын да патша ?ол астына алуды с?рады. Кенесары Обручев пен Горчаковке жаз?ан хаттарында, араларында ж?рген Асат?лы Шорман, Жаманшы?лы Байм?хамед, Т?рлыбек с?лтан, Герн, Долгов офицерлер ар?ылы «Бізге А?тау, Есіл, Н?радан бастап А? Жайы??а дейін ?алдырсын, осы к?нгі к?шіп ж?рген жеріміз Тор?ай, Ыр?ыз, Сарысу ?зендері мен ?лытау ?лкесіне тимесін ж?не ?лытауда ма?ан арнап приказ орнатса, б?дан былай ?арай Б?кіл Россия императоры м?ртебелі патша а?зам ?скеріне ?мір ба?и ?ол к?термеске ант етемін», — деді.
Дидиковский мен Жемчужников бас?ар?ан аттаныстан жарытымды еште?е шы?ара алма?аннан кейін, орыс генералдарыны? ?шы-?иыры жо? ?аза? даласына жеке жаса? шы?арып мардымды табыс?а жете алмайтындарына к?здері жеткен Орынбор мен Омбы басты?тары Кенесарымен бітім жайында с?з ж?ргізіп, араларында?ы есірейлерді айырбастауды ма??л к?рген. Біра? б?л кезде ?аза? жеріне дендеп еніп ал?ан Россия патшалы?ы Кенесарыны? ?тінішіні? бірін де орындамау?а бел бу?ан-ды. Б??ан бір емес, екі себеп бар еді. Россия патшасыны? отаршылы? саясаты б?л кезде ?аза? жерін былай ?ойып, енді Орта Азия?а ауыз сала баста?ан. Б?л саясат ?шін ?аза? даласын тегіс алу о?ан ?те керекті еді. Ал Орта Азия мен Россия арасында ?зіне ?бден ба?ынба?ан елді са?тау патшаны? отаршылы? саясатына тіпті ?олайсыз жа?дай болатын. Екінші себеп осы отаршылы? саясатты бас?арып, жол сілтеп отыр?ан а? патша — Николай
