Т?лпардан сайлап ат мініп,
Дорбадан жемін жегізген.
Жем орнына бал беріп,
?ысырды? с?тін емізген.
Басу?а ?алы? жау келсе,
Алып шы?ар дегізген
Кенекемді ?алдырып,
К?к бурыл, са?ан не болды?!
Кенекем мені? кеткен со?
Заманым ?алды тарылып.
Халы? иесі ханымнан
Екі бірдей ?анатым,
Жетім ?алды? айырылып!
Екі бірдей ?анатым,
Топшыдан ?алды ?айырылып!
Балда?ы алтын а? берен
Тас?а тиді майырылып!
Кемшілік т?сті басыма,
К?рінгеннен ?аймы?ып!
Нысанбайды? жо?тауы бітер-бітпестен, Орман мен Жанай ?о?ан ханына досты?ты? белгісі етіп, екі арба?а тиеп к?з алдымда сарбаздарымны? бастарын ала ж?нелді. Ішінде Наурызбай ?ал?амны?, ??дайменді, Жеке батыр, та?ы осы ай?аста ?аза бол?ан екі балам мен он бес с?лтанны? бастары бар… Бар басты ?о?ан ханы «?ыр?ыз манаптары Кенесарыдан ?алай ?шін алып бергенін к?рсін», — деп Ташкент базарыны? д?л ортасына а?аш?а кигізіп іліп ?ойды. Амалым не, б?рін к?ріп жатырмын. Ал ?зімні? басымды ?али??л манап ?оржын?а салып, ?йсін, Дулат рулары да заты ?аза? ?ой, б?лік шы?арып ж?рер деп, Жасыл к?лді? сыртымен ора?ытып, Жаркент ар?ылы ?апалда?ы Бесонтиін?а алып келді. М?нда е? алдымен к?ргенім Кенесарыны? кегін аламыз деп манаптар?а ?арсы аттанып бара жат?ан ?алы? Албан, Сыбан жігіттері болды. Оларды? не істегенін к?ргенім жо?, біра? алыстан ??ла?ыма келгені: мені ?лтіруге ?аты- нас?ан кісілерді? жазасын аямай тарттырыпты. Ал Т?регелді манапты? аулын шауып, ?зін ат ??йры?ына байлап ?лтіріпті. М?ны к?ре алма?ан себебім мені? басымды Аяк?з, Семей ар?ылы Омбы?а ала ж?нелген. Омбы?а келген со? Аршабо?, шо?ша са?алымнан ?стап т?рып: «Он жыл ?статпап еді?, енді міне ?олымда т?рсы?. Не істесем де еркім бар…» деп к?лді. Мен де к?лдім, — «Мы?ты болса? тірімде неге кегі?ді алмады?? ?у бас?а ?айрат істеп не ?ыласы?», — дедім. Ол «Кегімді тірі?де ал?ан жо?пын ба? Са?ан Орман мен Жанай манаптарды айдап салып, сенімен ?ыр?ыстырып, а?ыры соларды? ?олыменен басы?ды кестірген мен емеспін бе?» — деді, с?йтті де жан- жа?ында т?р?ан кіле? сары ала тонды жандаралдар?а: «Кенесарыны ??рту?а ?атынас?ан ?ыр- ?ыз манаптарын тегіс Омбы?а ?она??а ша?ырайы?. Ал мына басты жуан мойнынан айыр?ан ?лібек ?лы ?али??л?а, Россия империясына к?рсеткен адал е?бегі ?шін, патша а?зам атынан, мойнына ?ар?ы бау етіп та?ып ж?рсін, георгий лентасына байлан?ан к?міс медаль берейік» деді. С?йтті де мені? бетіме ?арап: «Міне, Кенесары, к?штімен к?рессе? табары? осы болады», — деп кекете к?лді де, есік алдында к?тіп т?р?ан шабармандарына басымды ?статып: «Тез Петербур?а жеткізі?дер!» — деді. Олар мені ?айтадан ?оржын?а салып ала ж?нелді. Неше к?н, неше т?н ж?ргенімді білмеймін, ?йтеуір шірітпейтін бір д?рі жа??ан ба, к?зді? суы?ында кіші ??дай — патша а?замны? ?зі т?ратын салтанатты ?ала?а жеттік. Мені? сорлы басымды шо?ша са?алымнан ?стап неше т?рлі жандаралдар сан рет к?рді. А?ырында бір к?ні миымды, бас терімді, ке?сірігімді сыпырып ап, ма?дайыма к?йдіріп «?ырды? ?ара?шы с?лтаны Кенесары ?асым ?лыны? басы» деген та?ба салып, ?зім секілді бастар, сан т?рлі ?ажайып суреттер, тас м?сіндер, патша а?замдарды? тамаша заттары т?ратын ке? сарай?а апарып ?ойды…»
— Ойпырмай, Кенеке, ?айда?ы-жо?ты айтып кетті?із ?ой, — деді ?бден абыржы?ан ?біл?азы, — т?с деген сандыра? емес пе, ?айтесіз соны еске т?сіріп… ?алсын п?лекет сол бетімен т?с болып.
— Л?йім айт?аны? келсін… Біра? ?оры??анмен жан ?ала ма, т?сімді ая?тайын, шешуін сосын айтарсы?дар.
— Ая?та?ыз.
— И?, мені? ?у басым ?лгі ж?рт тамашалайтын ке? сарайда т?ра берді. Орысша білмеген со? атын да ?мытып ?алдым, «?рім т?ж» дей ме, «ерім т?ж» дей ме ?лгі ?йді… ?йтеуір ?ркім келіп ?у бас?а бір ?арайды. «Япырмау, мынау ?у бас ?лгі дала с?лтаны Кенесары дегенні? басы ма?» — дейді кейбіреулер, ал кейбіреуі: «М?ны? Россия патшасына к?нбеймін деп істемегені бар ма, ?анша ж?ртты? обалына ?алды», — десе, ба?зы біреулер: «Елін отаршылы?тан ?ор?а?ан ер еді, ?ас манаптары патша?а сатылып ?лтірді», — деп аяйды, ал енді біреулері: «На?ыз к?зін ш??итын ?анішер еді, ?арашы, ?андай ?адірлі жерде т?р?анын», — деп ?у басыма кіжінеді. Тіріде бірін естімеген с?зімні? мы?ын естіп т?ра бердім. Ал бір ?ызы?ы ?лгі ?йде… Біз секілді ?у бастарды ?р жылда с?кіден алып, асты??ы ?йге апарып, тым тез ?урап ?алмасын деп, д?рі жа?ып, азын- аула? майлап ?айта ?келіп ж?реді. Мен ?лгеннен кейін сегіз жыл ?ткен со?, осындай асты??ы ?йге та?ы бір апар?андарында с?кі ?стінде т?р?ан Орман манапты? да басын к?рдім. ?уан?анымнан ба, ашулан?аннан ба, к?дімгі ??імдей е?іреп жылап жібердім… Ба?сам Сарыба?ыш ?ыр?ыз бен Б??ы ?ыр?ыз жерге таласып Жасылк?л бойында ?зді-?зі ?рыс?анда, Б??ы ?ыр?ыз жа?ында?ы біреу; «Талайды? ?анын ішкен, ж?рты?а б?йідей тиген с?м еді?, ?лу ?алай болады екен к?р», — деп айбалтамен к?к желкесінен шауыпты. А? патша?а е?бегі сі?ген ?ыр?ыз ханы еді деп басын біз т?р?ан «ерім т?жге» ?дейі ?келіпті. «Япырмай, тірімдегі ?асымнан, ?лгенімде де ??тыла алмадым-ау», — деп мен ыршып-ыршып т?сіппін. Біра? бір а?са?алды ?арт адам Орманны? басын ?олына ?стап т?рып, астында?ы ?а?аз?а ?арап: «Патша?а е?бегі бол?анмен, хал?ына е?бегі жо? м?ндай бастарды? б?л ?йде т?руыны? ?анша ?ажеті бар? Д?ниеде не к?п, м?ндай бастар к?п, ?кеті?дер», — деді.
Таймас езу тартып к?лді.
— Б?се, Кенекем т?р?ан жерде Орман?а ?алай орын болсын, а?са?ал д?рысын айт?ан.
— Асы?па, т?ра т?р… Осы т?сімні? жоруын айтпастан б?рын, Таймас, сенен екі с?ра?ым бар. Жауап бер, ?рине, Ж?сіп сенен г?рі тере?ірек жауап берер еді, амалымыз ?анша, к?ктемде келген жыл ??сы к?зде т?ра ма…
— Айты?ыз, ?андай с?ра??
— Бірінші с?ра?ым: а? патша адамдары мені? ма?дайыма «?ара?шы с?лтан басы» деп та?ба салды. Россия патшалы?ына к?нбей ?з жерімізде ?аза? ханды?ын ??рамын десем, оным ?ара?шылы?ым ба?
— Кім б?л іске ?алай ?арайды. ?оржынды ?арабура сия?ты жендеттерді? к?зімен ?ара?анда, ?рине, сіз ?ара?шы ?анішерсіз…
— Екінші с?ра?ым: а? патша?а жа?ынып мені? басымды алдыр?ан Орман ханны? басын ?лгі алтын сарай?а ?оймай, ?мір ба?и ?ас болып кеткен мені? басымды неге ?ойды, соны ойлашы?
— Орыс ?лы халы?. ?лы халы? ?ашанда болса ?лылы?ын істейді. Жаман достан, жа?сы ?асты айыра біледі.
— ?лы халы?. ?лылы?ы ?аза? секілді аз?антай елді ж?бірлегені ме?
— Ж?бірлеген а? патша ?ой… Ал ол ж?бірлемесін десе?, сені? хал?ы? да сондай к?п, сондай ?лы болуы керек.
— Аз?ана ас?а ба?ауыл,[9] аз?ана елге бек болма деген осы да!
— Неге олай дейсіз, хан ием! К?ктегі к?нді к?ркірете алатын жайтасы еді?, ?аза?ы?ны? басы ??м секілді бірікпесе амалы? не.
— И?, аз ж?ртты бас?арсам да, к?п ж?рт?а жараймын ба деуші едім, жа?а т?сіндім: б?л Абылай атам заманы емес екен. Хан болып ?аталды?ыммен же?ем бе деп едім, о да алдануым т?різді… ?азір ?аза?ты? басын біріктіруден ?ас?ырды? басын біріктіру же?іл. Ж?, болды. Ендігі ?лгі т?сімні? жоруын айты?даршы. Т?сім емес, ??ім деп ?ара?дар. Егер болаша?ым д?л осы т?сімдей болса ?андай а?ыл бересі?дер?
— А?ыл біреу-а?: Ар?а жерінен кетпеу керек. Не болса да Россия патшасыны? айт?анына к?нген ж?н, — деді Таймас.
Кенесары ренжіген жо?, Майсара жа?ына б?рылды.
— Сен не айтасы?, ?біл?азы?
— Мені? де айтарым Таймас а?аны? с?зі. Абылай ханны? ?рпа?ы, туысымыз десе?із де, С?йік т?ре мен
