хочаш зайсцi i агледзець месца сваёй будучай дзейнасцi? Спакойна, стары; але ж яшчэ памятаеш, што трэба зняць капялюш, абмачыць пальцы правай рукi ў свянцонай вадзе; цяпер перахрысцiцца; так, вельмi добра; а зараз укленчыць, паглядзець на вечную лампадку, прачытаць малiтвы 'Ave Maria' ды 'Ойча наш' — зусiм цiхутка; каталiцкае выхаванне — гэта тое, што трэба; цяпер падняцца, абмачыць пальцы ў свянцонай вадзе, перахрысцiцца, даць дарогу панi, насунуць капялюш — цудоўна, i вось мы зноўку тут: летнi адвячорак, гожыя дрэвы ў гожым парку, невялiкая лаўка: 'Наперад! Ура! Гандэнбург' табе падабаецца, праўда? Як табе падабаецца iншае: 'мне патрэбны карабiн, мне патрэбны карабiн'; табе даспадобы, праўда? Жарты свае кiнь: пасля Вердэна з гэткiмi жартамi, уласна, было скончана; там паляглi апошнiя мужчыны-рыцары… палегла зашмат рыцараў, зашмат каханкаў — як на адзiн раз, зашмат маладых i добра выхаваных людзей; ты не спрабаваў калi-небудзь падлiчыць, колькi поту, пралiтага педагогамi, за тыя паўтара месяца было зведзена на нiшто? Дарэмна! Чаму вам нiколi не прыходзiла ў галаву, каб адразу пасля выпускных iспытаў на памочнiка майстра цi памочнiка гандляра проста ў калiдоры рамеснай цi гандлёвай школы паставiць кулямёт i пастраляць усiх тых маладых хлапцоў, на радасных тварах якiх напiсана: 'здаў!'? Мяркуеш, што я перабольшваю? Ну, тады дазволь табе растлумачыць, што праўда — гэта найвялiкшае перабольшванне; я сама яшчэ таньчыла з выпускнiкамi 1905, 1906 i 1907 гадоў i брала ўдзел у вечарынах разам з гэтымi аматарамi фуражак i пiва… але з тых трох выпускаў больш як палова палегла пад Вердэнам. Як ты думаеш, колькi засталося жывых з выпускаў 1935, 1936, 1937 гадоў, альбо 1941, цi 1942 — можаш узяць любы год, усё адно; i не пачынай зноў дрыжаць; я зусiм не ведала, што стары генерал можа так баяцца; можаш узяцца за мае рукi; як мяне завуць? Запомнi сабе: тут пра гэта не пытаюцца, тут нi ў кога няма вiзiтовак, i на брудэршафт тут таксама не п'юць; адно без дазволу кажуць адно аднаму «ты», ведаючы, што ўсе людзi браты, хай сабе i браты, якiя варагуюць; адны частавалiся авечым прычасцем iх вельмi мала, стары, — а iншыя — прычасцем бычыным; а завуць мяне 'Мне Патрэбны Карабiн', а прозвiшча маё 'Наперад! Ура! I Гiндэнбург'; адкiнь усе свае мяшчанскiя прымхi i ўяўленнi 'як трэба жыць'; тут пануе бяскласавае грамадства, i не трэба скардзiцца мне з прычыны прайгранай вайны. Божа мой, вы iх i сапраўды прайгралi, дзве запар? Такому, як ты, я б зычыла прайграць сем войнаў! А зараз перастань ныць; я напляваць хацела на тое, колькi войнаў ты прайграў; страта дзяцей куды горшая за страту перамогi; тут, у Дэнклiнгене, ты можаш прыслугоўваць да iмшы, надзвычай пачэсны занятак, i не кажы мне нiчога пра будучыню Нямеччыны; я чытала ў газеце, што будучыня Нямеччыны дакладна забяспечана. Калi ўжо табе так трэба плакаць, дык не плач гэтак плаксiва; што, цябе пакрыўдзiлi? Абразiлi твой гонар? Якая карысць ад гонару, калi першы лепшы чужынец можа яго закрануць, цi не праўда? Але цяпер ты можаш радавацца: у гэтай установе ты маеш добрае сховiшча; тут чуюць найменшы боль душы, тут паважаюць усялякiя комплексы; усё залежыць толькi ад таго, колькi ў цябе грошай: калi ты бедны, цябе будуць лячыць кухталямi i халоднай як лёд вадою, але тут разумеюць кожную тваю слабасць: калi захочаш, можаш нават мець выхадныя i схадзiць у Дэнклiнген на пiва; табе трэба будзе толькi крычаць: 'Сектар абстрэлу! Сектар абстрэлу для другой, сектар абстрэлу для трэцяй армii!' — i хтосьцi адкажа: 'Слухаю, гэр генерал!'; час успрымаецца тут не як цэлае, а толькi як часткi; ён тут нiколi не зможа зрабiцца гiсторыяй, разумееш? Я ахвотна табе паверу, што ты ўжо бачыў мае вочы ў кагосьцi, хто меў шнар на пераноссi; я табе паверу, але гэткiя даныя i гэткiя асацыяцыi тут забароненыя; тут заўсёды сёння, сёння бiтва пад Вердэнам, сёння памёр Генрых, загiнуў Ота; сёння 31 мая 1942 года; сёння Генрых шапнуў мне ў вуха: 'Наперад! Ура! I Гiндэнбург'; ты ведаў яго, пацiскаў яму руку цi, дакладней, ён табе пацiскаў; добра, але давай крыху папрацуем; я яшчэ памятаю, якая малiтва давалася касцельным служкам найцяжэй: я вучыла яе разам са сваiм сынам Отам, слухала, як ён чытаў яе мне: 'Suscipiat Dominus sacrificium de manibus tuis ad laudem et gloriam nominis sui',[15] a цяпер самае цяжкае, стары, — 'Ad utilitatem quoque nostram, totiusque Ecclesiae sua sanctae',[16] - паўтарай за мною, стары; ды не, не «utilatem», a 'ad utilitatem', гэтую памылку робяць усе; калi хочаш, напiшу табе тэкст на картачцы, альбо чытай яго са свайго малiтоўнiка… а цяпер adieu,[17] час iсцi на вячэру. 'Сектар абстрэлу'; смачна табе пад'есцi…'
Па шырокiх чорных дарожках паўз каплiцу, назад да парнiка; толькi муры былi за сведкаў, як яна адчынiла ключом дзверы, каля парожнiх кветкавых гаршчэчкаў i градак, што пахлi гнiллю, прайшла ў каморку садоўнiка; зняўшы са стаяка пiсталет, яна адчынiла чорную сумачку; мяккая скура праглынула пiсталет, замочак лёгка зашчоўкнуўся; усмiхаючыся, пагладжваючы пустыя кветкавыя гаршчэчкi, яна выйшла з цяплiцы, зачынiла за сабою дзверы; толькi цёмныя муры былi за сведкаў, як яна выцягнула ключ з замка i па шырокiх чорных дарожках вярнулася ў дом.
Гупэрц паставiў ёй вячэру на стол у пакоi; гарбата, хлеб, масла, сыр i вяндлiна; потым, падняўшы галаву, ён усмiхнуўся:
— У Вас сёння проста цудоўны выгляд.
— Так, — сказала яна, паклала сумачку на камод, зняла капялюш са сваёй цёмнавалосай галавы i спыталася:
— Цi не мог бы садоўнiк прынесцi мне якiх дзве-тры кветкi?
— Яго няма, — адказаў Гупэрц. — У яго выхадны да заўтрашняга вечара.
— I што, больш нiкому не дазваляецца заходзiць у цяплiцу?
— Hе, шаноўная панi, у гэтым ён надзвычай суровы.
— Тады мне давядзецца чакаць да заўтрашняга вечара альбо купiць якiя-небудзь кветкi ў Дэнклiнгене цi ў Додрынгене.
— Вы хочаце выйсцi на шпацыр, шаноўная панi?
— Магчыма, магчыма, выйду; такi пекны вечар; мне ж гэта дазволена, праўда?
— Вядома ж, вядома ж, дазволена… А можа, усё ж затэлефанаваць пану радцы цi пану доктару?
— Я гэта зраблю сама, Гупэрц; прашу толькi злучыць мяне з горадам, але надоўга, добра?
— Слухаю, шаноўная панi.
Калi Гупэрц пайшоў, яна адчынiла акно i кiнула ключ ад садоўнiкавай каморкi ў яму з кампостам, потым зачынiла акно, налiла сабе ў кубак гарбаты з малаком, села, прысунуўшы блiжэй да сябе тэлефон; 'Хадзем, хадзем', сказала яна цiха i паспрабавала левай рукою суняць дрыжанне правай, у якой яна трымала слухаўку. 'Хадзем, хадзем, — сказала яна, — я гатова са смерцю ў сумачцы вярнуцца да жыцця; нiхто не ведаў, што будзе досыць гэтага дотыку халаднаватага металу, яны занадта лiтаральна зразумелi слова «карабiн»; мне не трэба карабiна, пiсталет таксама добра… хадзем, хадзем; скажы мне, колькi часу; хадзем… скажы мне гэта, лагодны голас, ты ўсё яшчэ той самы i пад тым самым тэлефонным нумарам?' Яна ўзяла трубку ў левую руку, пачула доўгi сiгнал станцыi. 'Варта Гупэрцу толькi нацiснуць на гузiк — i ўсё вернецца: час, сусвет, сучаснасць, нямецкая будучыня; мне вельмi цiкава, як яна будзе выглядаць, калi я выйду з гэтага заклятага замка'. Правай рукой яна накруцiла нумар: адзiн-адзiн-адзiн i пачула лагодны голас:
— У момант гучання сiгналу часу прамiне семнаццатая гадзiна пяцьдзесят восем хвiлiн, трыццаць секунд.
Прыгнечаная цiшыня, востры гук гонга, зноў лагодны голас:
— У момант гучання сiгналу часу прамiне семнаццатая гадзiна пяцьдзесят восем хвiлiн, сорак секунд.
Час наплываў на яе твар, робячы яго смяротна-бляклым, а голас тым часам гаварыў:
— …Семнаццатая гадзiна пяцьдзесят дзевяць хвiлiн… дзесяць… дваццаць… трыццаць… сорак… пяцьдзесят секунд…
Рэзкi ўдар гонга:
— …Васемнаццатая гадзiна, шостага верасня тысяча дзевяцьсот пяцьдзесят восьмага года, — сказаў лагодны голас.
…Генрыху споўнiлася б сорак восем, Ёганне — сорак дзевяць, а Оце сорак адзiн; Ёзэфу цяпер дваццаць два гады, Рут — дзевятнаццаць…
Голас у трубцы сказаў:
— У момант гучання сiгналу часу прамiне васемнаццатая гадзiна i адна хвiлiна.
…Памалу, iначай я i сапраўды звар'яцею; гульня робiцца зусiм сур'ёзнаю, i я канчаткова вярнуся ў вечнае сёння; парога ўжо не знайду, буду бегаць вакол высокiх муроў, што пазарасталi з усiх бакоў, буду бегаць, не знаходзячы ўвахода; вiзiтная картка часу — нiбы выклiк на дуэль, але яго немагчыма прыняць: цяпер шостае верасня тысяча дзевяцьсот пяцьдзесят восьмага года, васемнаццатая гадзiна, адна хвiлiна i
