- Дабранач, Робi.
'Карл' iмклiва знiк. Я пайшоў у дом. Я вельмi замарыўся, але супакоiўся. Сум мой прайшоў..
XXIII
У пачатку лiстапада мы прадалi 'сiтраэн'. Грошай хапiла, каб яшчэ нейкi час трымаць майстэрню, але наша становiшча з кожным тыднем пагаршалася. Людзi на зiму ставiлi машыны ў гаражы, каб зэканомiць на бензiне i падатках. Рамонт перападаў нам усё радзей. Праўда, мы так-сяк перабiвалiся заробкамi на таксi, але грошай не хапала. Таму я вельмi ўзрадаваўся, калi гаспадар 'Iнтэрнацыяналя' прапанаваў мне са снежня пачаць зноў iграць у яго вечарамi на пiянiна. Яму ў апошнi час пашанцавала: саюз жывёлапрамыслоўцаў праводзiў свае штотыднёвыя сустрэчы ў адным з заднiх пакояў 'Iнтэрнацыяналя'; iх прыклад пераняў саюз гандляроў коньмi, а потым, нарэшце, i таварыства па крэмацыi ў iмя агульнаграмадскай карысцi. Такiм чынам, я мог пакiнуць таксi Ленцу i Кёстару, а мне i так добра было - я часта i без таго не ведаў, як мне забавiць вечар.
Пат пiсала рэгулярна. Я чакаў яе пiсьмаў, але не мог уявiць сабе, як яна жыве, i часам у змрочныя гразкiя снежаньскiя днi, калi нават аполуднi не было па-сапраўднаму светла, мне здавалася, што я ўжо даўно страцiў яе, што ўсяму канец. Здавалася, што з дня яе ад'езду прайшло бясконца шмат часу, i я не мог уявiць сабе, што яна вернецца. Потым надыходзiлi вечары, напоўненыя цяжкой, дзiкай журбой, калi нiчога не дапамагала. Заставалася толькi сядзець i пiць да ранiцы з прастытуткамi i гандлярамi скацiнай.
Гаспадар 'Iнтэрнацыяналя' атрымаў дазвол не зачыняць кавярню i на куццю. Халасцякi ўсялякiх таварыстваў адзначалi вялiкае свята. Старшыня саюза гандляроў жывёлай, свiнагандляр Стэфан Грыгаляйт ахвяраваў на свята двух малочных парасят i некалькi кумпякоў. Грыгаляйт - добрая душа - ужо два гады быў удавец. Яму захацелася правесцi калядны вечар у кампанii.
Гаспадар прыдбаў ёлку вышынёй у чатыры метры, якую паставiлi побач са стойкай. Роза - аўтарытэт па стварэннi ўтульнай даверлiвай атмасферы - узялася ўпрыгожваць ёлку. Ёй дапамагалi Марыон i Кiкi, якi ў адпаведнасцi са сваiмi схiльнасцямi таксама меў адчуванне прыгожага. Гэтыя трое пачалi сваю працу аполуднi. Яны навешалi процьму стракатых шароў, свечак i блiскучай паперы дрэва ўрэшце выглядала шыкоўна. У знак асаблiвай павагi да Грыгаляйта яны павесiлi яшчэ шмат ружовых свiнак з марцыпана.
Паполуднi я прылёг на гадзiнку-другую паспаць. Калi я прачнуўся, было цёмна. Я не адразу ачомаўся, каб зразумець: вечар цяпер цi ранiца? Штосьцi мне прыснiлася, але я не мог прыпомнiць што. Быццам я быў недзе далёка i, здавалася, пачуў, як за мной з шумам зачынiлiся чорныя дзверы. Потым пачуў, што нехта стукае.
- Хто там? - адазваўся я.
- Я, пан Локамп.
Я пазнаў голас фраў Залеўскi.
- Заходзьце, - крыкнуў я. - Дзверы адчынены.
Клямка забразгала, i ў дзвярах я ўбачыў фраў Залеўскi, асветленую жоўтым святлом з калiдора.
- Фраў Хасэ з'явiлася, - прашаптала яна. - Хадзем хутка. Я не магу ёй сказаць.
Я не паварухнуўся. Мне трэба было зарыентавацца.
- Пашлiце яе ў палiцыю, - сказаў я потым.
- Пан Локамп! - Фраў Залеўскi ўзмахнула рукамi. - Больш нiкога няма. Вы мусiце дапамагчы мне. Вы ж хрысцiянiн!
У чатырохкутнiку дзвярэй яна была як чорны цень, якi танцуе.
- Перастаньце, - незадаволена сказаў я. - Зараз iду.
Я выйшаў. Фраў Залеўскi чакала мяне ў калiдоры.
- Яна ўжо што-небудзь ведае? - спытаў я.
Яна пахiтала галавой i прыцiснула хусцiнку да вуснаў.
- А дзе яна?
- У былым сваiм пакоi.
Каля дзвярэй кухнi стаяла Фрыда, узмакрэлая ад хвалявання.
- На ёй капялюш са страўсiнымi пёрамi i брошка з брыльянтамi.
- Сачыце, каб гэтая iдыётка не падслухоўвала, - сказаў я фраў Залеўскi i ўвайшоў у пакой.
Фраў Хасэ стаяла каля акна. Калi я ўвайшоў, яна iмклiва павярнулася. Вiдавочна, яна чакала кагосьцi iншага. Я паводзiў сябе як дурань: мой першы позiрк мiмаволi быў скiраваны на капялюш i брошку. Фрыда мела рацыю: капялюш быў шыкоўны. Брошка - больш сцiплая. Кабета прыбралася, быццам жадаючы паказаць камусьцi, як добра ёй жывецца. Увогуле яна глядзелася нядрэнна. Ва ўсякiм разе лепш, чым раней.
- Хасэ, мусiць, працуе i на куццю? - з'едлiва спытала яна.
- Не, - сказаў я.
- Дзе ж ён? У водпуску?
Яна падышла да мяне, круцячы сцёгнамi. У нос мне ўдарыў пах парфумы.
- А што вам трэба ад яго? - спытаў я.
- Упарадкаваць свае справы. Разлiчыцца. Урэшце, мне належыць мая доля.
- Не турбуйцеся, - сказаў я. - Цяпер вам належыць усё.
Яна ўтаропiлася на мяне.
- Ён памёр, - сказаў я.
Лепш было б сказаць неяк iнакш. Не так паспешлiва, падрыхтаваўшы. Але я не ведаў, як пачаць. Акрамя таго, мая галава была яшчэ пустая пасля сну. Пасля такога сну, прачнуўшыся, можна пакончыць жыццё самагубствам.
Фраў Хасэ стаяла пасярэдзiне пакоя, i, як нi дзiўна, у той момант, калi я ёй гаварыў, я вельмi яскрава бачыў, што яна, калi будзе падаць, нi аб што не ўдарыцца. Гэта было неверагодна, але я сапраўды больш нiчога не бачыў i нi пра што не думаў.
Але яна не ўпала. Яна трымалася на нагах i пазiрала на мяне.
- Так, - сказала яна, - так... - Толькi пёры на яе страўсiным капелюшы ўздрыгвалi. I раптам - я не заўважыў, як гэта адбылося, - на маiх вачах гэта расфранчаная, напарфумленая кабета пачала старэць. Здавалася, што час, нiбы навальнiчны лiвень, звалiўся на яе i кожная секунда была роўная году. Напружанасць знiкла, урачыстасць згасла, твар азыз. Зморшчыны напаўзлi на яго, як чарвякi, i калi яна потым, няўпэўнена мацаючы рукамi, ухапiлася за спiнку крэсла i села, нiбы баючыся нешта разбiць, перада мной была iншая жанчына змораная, надломаная, старая...
- Што ў яго было? - спытала яна нерухомымi вуснамi.
- Ён памёр раптоўна, - сказаў я.
Яна не слухала. Яна ўзiралася на свае рукi.
- Што я цяпер буду рабiць? - мармытала яна. - Што мне цяпер рабiць?
Я крыху пачакаў. Я адчуваў сябе агiдна.
- Нехта ж ёсць у вас, да каго вы можаце пайсцi, - нарэшце сказаў я. - Вам лепш тут не заставацца. Ды вы i не хацелi заставацца тут.
- Цяпер усё змянiлася, - адказала яна, не гледзячы на мяне. - Што ж мне цяпер рабiць...
- У вас жа, напэўна, нехта ёсць, хто чакае вас. Пайдзiце да яго i абмяркуйце ўсё з iм. А потым, пасля каляд, схадзiце ў палiцыю. Там усе дакументы i банкаўскiя чэкi таксама. Вам трэба з'явiцца туды. Тады вы зможаце атрымаць грошы.
- Грошы, грошы, - прамармытала яна. - Якiя грошы?
- Даволi шмат. Тысячу дзвесце марак прыблiзна.
Яна ўзняла галаву. Раптам у яе вачах блiснула вар'яцтва.
- Не, - зашыпела яна, - гэта няпраўда!
Я не адказаў.
- Скажыце, што гэта няпраўда, - прашаптала яна.
- Магчыма, гэта няпраўда. Але магчыма, што ён патаемна адкладваў на чорны дзень.
Яна ўстала. Яна раптам зусiм змянiлася. Яе рухi сталi аўтаматычнымi. Яна наблiзiла свой твар да майго.
- Так, гэта праўда, - прашаптала яна. - Я адчуваю, што гэта праўда! Нягоднiк! О, якi нягоднiк! Прымушае мяне пайсцi на такое - i на табе! Але я вазьму iх i выкiну ўсё ў адзiн вечар, проста на вулiцу, каб нiчога ад iх не засталося. Нiчога! Нiчога!
