Уцалеў найменшы лабасты, каротканогi й сутаргава неспакойны; ён уцякаў. Сьцяпан, неспадзявана цэльна, аглушыў яго сiнiм гаршком, якi валяўся на падлозе, i раптоўна адчуў сваю стомленасьць усiм. Гудзела сумятня й лямант: 'Рату-у-унку-у-ууу!.. Мi-iлi-i-iцы-ыя-ааа!!!'
Сьцяпан расчынiў дзьверы й асьцярожлiва зыйшоў на прыступкi, пад якiмi iмчала зямля, пасечаная шпаламi.
Наблiжалася станцыя. Яшчэ досыць далёка беляхцеў цагляны будынак i паламанымi запалкамi стырчэлi сэмафоры. Сьцяпан ведаў ад старых, што перажылi нямецкiя вывазкi на работы: у такiх выпадках трэба скакаць зь бегам цягнiка й добра перабiраць нагамi, каб страцiць iмпэт, ня бразнуцца вобземлю. Але гэтае яму не ўдалося; перашкодзiў чамаданiк, якi трэба было загадзьдзя выкiнуць у вадхон.
Упаў ён, ажно яму ў галаве пацямнела. (Чамаданiк адляцеў у поле, у канюшыну.) Балела Сьцяпану ў калене, там, дзе пашыралася дзiра ў нагавiцах. Пакульгваючы, пайшоў ён мяжою ў кiрунку купы дрэваў. Збоч ад iх, рассыпаўшыся ланцугом, iшлi праз збожжа прыгорбленыя постацi. 'Аблава?!' Тыя чагосьцi шукалi не адгiнаючыся, i ён зразумеў, што яны выполваюць асот. Не жадаючы быць заўважаным iмi, перабраўся Сьцяпан на другi бок чыгункi (цягнiк на станцыi, было гэта вiдаць адсюль, усё стаяў).
Прымасьцiўся Сьцяпан пад кустом, над мэлiярацыйным ровам, у якiм беднай ручаiнай цякла чысьцюсенькая вада; ён пакаштаваў яе: патыхала яна балотам. 'Ня мела баба клопату, дык купiла сабе парася, - асядала разьюшанасьць у iм. Неверагоднае, як гэта я адлупцаваў столькi чалавек?! Былi ўсе яны салiдна запраўленыя гарэлкаю, аднак моцна дапамог мне ў гэтым вузкi калiдор... Чорт шапнуў мне зачапiць шайку! Палез я на дурманаў з-за халернай абыякаўшчыны тлуму, ягонай баязьлiвасьцi. Ня зьдзiвiць мяне, калi на станцыi, акажацца, гуртам шкадуюць там тых лайдакоў ды спачуваюць iм бабы й дзяўчаты, мужчынiскi i ўкормленыя дзецюкi, цэлая збродзiна паказных заступнiкаў. - Сьцяпан распрануўся да бялiзны й, намачыўшы насоўку, чысьцiў плямы на касьцюме. - Хэ, ну й каўбой я! Адкуль i зьявiлася ў мяне гэткая разбойнiцкая справядлiвасьць... Добрасумленна кусаю я, бо заўсёды ёсьць што праганяць, - на крысе яго пiнжака iрдзела лапiна алейнага бруду. - Ужываньне насiльля зьяўляецца пытаньнем грамадзкай мэтазгоднасьцi? Калi так, дык я разграшаю сябе: прадэманстраваў шматлiкiм асобам, што можна ня толькi ўцiхамiрыць хулiганаў, але й накласьцi iм. Гэ-гэ, пры ўмове, што публiка не ўспрыняла мяне як дзiвосу: жарты - гэтулькiх пабiў. Трапiла каса на камень! Жаль, што я ня выкрыкнуў: 'За крыўду дзяўчатаў i бабулi, ура, у атаку!' Цяпер, пэўна, кажуць людзi мiж сабою: гэткага бандыта мы яшчэ ня бачылi, ай-яй-яй... Не дай Бог, паночку, сустрэць яго на дарозе сярод лесу - цябе заб'е, а жонку тваю да паўсьмерцi змучыць ды й напаскудзiць ёй на жывот, адзеньне яе падзёртае на ялiну закiне, каб ня мела ў чым на людзкiя вочы паказацца i ўзьняць шум. Так забаўлялiся, пане, марадзёры, што рабавалi за фронтам. - З лужка выехала фурманка, гружаная блiшчастымi мяшкамi мiнэральных угнаеньняў; селянiн крочыў побач яе, паганяючы ляйчынаю каня. - Як мне схавацца за малым гольлем? Сьцяпан прыкiнуўся загараючым на сонцы турыстам, што змарыўся вандраваньнем. Адбылося iначай: хлебароб уехаў у нябачную палявую дарожку й зьнiк за ўзгоркам. - Сьвiшчу я, во, асталопень, у чужым палетку. Плакаць няма як i дамоў блiзкi сьвет...'
Сумленевiч пачакаў чарговага цягнiка ў прыстойнай адлегласьцi ад глухога пэрону; у адвячорак. Яму надалей не зусiм верылася ў тое, што, вось, ён лiчыцца ўжо злачынцам, кiмсьцi, каго вышукоўваюць ды ловяць, адзiнкай, якая марыць аб зьмене твару й жыцьцяпiсу, аб нерэальным; якая не баiцца паўтарыць дзяцiнства й маладосьць, забыўшыся на перавагi даросласьцi, яе паўнату. Сьцяпан таiўся за крушняй каменьняў ля дзiкай грушы, ня могучы дазволiць сабе разьмясьцiцца на забытай лаўцы за станцыйнай агароджаю, зьнявечанай. Сачыў ён за вокнамi; узбрылося яму, што адтуль праглядаюць ваколiцу пiльныя мiлiцыянты.
Даймаў яму холад. Хацелася есьцi; ветрык прыносiў ад хатаў за лiпамi пахi вячэры й сырадою. Па- немаўляцку дакучлiва бляялi там авечкi. З-за паўразваленага плоту сядзiбы ў садзе выбег хлопчык, запiхаючы сабе за пазуху, няйначай, яблыкi. Ён хутка падняў з лапухоў трантаваты ровар i пафiнiшаваў на iм да дрымотных загуменьняў. У калюжыне запушчанай сажалкi дзерлася жаба. Дым з комiнаў усьцiлаў далiнку, згушчваючы туманец.
Смутак пакiнутага дзiцяцi праявiў у Сьцяпанавай памяцi сварку мацi на яго, калi, абражаны яе поўхаю, адбягаўся ён за весьнiчкi, на вулiцу, дзе пакутлiва ўслухоўваўся, цi яна ня клiча яго вячэраць. Прыкiдваўся тады, што гуляе: ражном рысаваў ля плоту рыбу, тлустага акуня. Працягвалася гэтак да зьмярканьня. Сябрукi, асаблiва рыжы Вiцька, зайздросьцiлi Сьцяпану таго, што не дастанецца яму ад бацькi. ('А мой татка як ляснуў мяне, во, тут, дык я аж скруцiўся на месцы', - паведамляў рыжы.)
На пэроне зьявiўся дзяжурны руху. За iм калывалiся пасажыры (гусяняты за квактухаю).
Фары паравоза, бы фантастычная пагоня, падкрадалiся зь цемрадзi, адкуль прыйшоў Сьцяпан.
У Беласток цягнiк прыбыў глыбокай ноччу; звыш гадзiны прастаяў ён на разьезьдзе, сярод зарасьнiкоў, у якiх пяяў салавейка.
Сьцяпан, змораны дарогаю, нахабна спынiў на прывакзальнай вулiцы таксi i ўпрасiўся на другога. Яму не ўдалося-б такое, калi-б п'яны тып, што вяртаўся iм з пагулянкi, не пазнаў яго, дзякуючы ўладжанай справе, зь якою ён прыходзiў да Сумленевiча. 'Я ведаю, што вы, пане, не пазнаеце мяне, i нiчуць не крыўдую на вас за гэта, - плёў ён Сьцяпану. - Усiх, хто прыходзiць да вас, запамятаць вам, вядома, немагчыма. Я гэта разумею. Вы, пане, добры чалавек,i таму, як убачыў я вас на вулiцы, адразу крыкнуў: 'Стань!' Не, кiраўнiк?!' - зьвярнуўся ён да таксiста, якi не адказаў яму.
Дома нiхто ня ўстаў на прыезд Сьцяпана.
Кiра спала. Цесьць, начны госьць, нездаволена бурчэў за сьцяною. Сьцяпан папоцемку распрануўся. Ён падумаў, што было-б лепш заначаваць яму ў знаёмага. Хаця-б i ў таго члена камiсii.
Балела Сьцяпану калена.
Кiра беспрытомна вымавiла незразумелае слова. Сьцяпан пачуў, што яна храпе, неглыбока. Каб заснуць, ён успамiнаў нуднае. З вулiцы далятала бзычаньне запозьненай машыны й скакала па бiблiятэчнай шафе ў пакоi лапiнка сьвятла ад электрычнай лямпачкi на слупе, што насупроць акна. 'Яны, у цэнтры, прызвычаеныя да падатлiвасьцi людзей, якiх выклiкаюць да сябе. Ня лiчацца зь iмi? Звычайна, ня лiчацца, i ўсё! Шукаюць яны кiя на старшыню? Няхай. Я ня буду чаранком iх палкi! Дачулiся там пра мае разлады й, бачыш, надумалiся пакарыстацца мною, пакуль хаджу я па волi... Гiдасьць!'
Дагэтуль дасьведчанае Сьцяпанам уяўлялася яму благiм сном, якi, некалi не без зацiкаўленьня, выслухаюць у кампанii. Таварыскасьць урадоўца наглядаецца ў настроi сяброўскiх п'янак, што наладжваюцца ва ўтульным пакоi юрыдычнага дараднiка каапэратыву, да якога рэдка заходзiць начальства. Або ў габiнэце загадчыка няважнага сэктару, асобы з вышэйшай адукацыяй, пра якую вядома, што ўжо нiчога не чакае ад будучынi.
25
Працавалася Сумленевiчу ў гэты дзень лёгка. Бываюць моманты, калi справы амаль самi афармляюцца - дастаткова дакрануцца да iх сваёй актыўнасьцю. Дзейнiчае закон шчасьлiвага зьбегу акалiчнасьцяў, якi называюць сьпеласьцю сытуацыi.
Ён закончыў аналiз стану разьвiцьця паслугаў у бельскiм аддзеле. Пiсаў дакумант зь перапынкамi; не хапала Сьцяпану агляду, што не дазваляла яму скарыстаць прыдатнасць падрабязных зьвестак. I толькi ў гэты дзень, раптам, усё сталася яму зразумелым i ясным. (Справаздача камiсii, яе значэньне як бы паменшала ад таго.)
Калi цесьць зьявiўся перад вячэрай - Кiра дзесьцi прападала - Сьцяпан прыкiнуўся хворым i папрасiў у цешчы таблетак ад галаўнога болю (яна мела iх цэлую аптэку).
Браўся Сьцяпан чытаць кнiжку, наўздагад, калi ўзьнялася сварлiвая гутарка...
- Што ты сабе думаеш? - загаварыў да Сьцяпана цесьць, прыглядаючыся да ягонай кнiжкi, быццам муляр да цэглы. - Рабi штось, каб цябе не зьелi! Чаму ты не пагаворыш са старшынёю, га?
- З кiм?
- Яшчэ пытаеш - з кiм, гаўняк ты!
- А ён - сыфiлiтык!
- Ты заглядаў яму пад хвост?
- Даволi паглядзець на яго нос...
- Ня совай, мацi, свайго языка, куды ня трэба, - адсек ён старой, якая, Сьцяпан добра таго не дачуў, баранiла зяця. - Я бачыўся з бухгальтарам, сказаў ён да Сьцяпана.
- Я не прасiў вас аб тое.
- Слухай, Сьцяпан, бухгальтар падлiчыў, што страты ад твайго падпалу машыны складуць каля пяцiдзесяцi тысяч, менш, чымсьцi спадзявалiся. Вядома, страхавальнае бюро...
- Дадасьць.
