а?ылды басы?а мына ?ара шо?парымды ж?мсатып алып ж?рме!
Б?рынды? осылай деді де, атыны? басын б?рып, аулына ?арай ж?ре берді. ?асым о?ан то?та демеді. ?йткені м?ндай жа?дайда Б?рынды? шешімі бірден-бір д?рыс шешім еді. Хал?ын бас?ара алмаса да ?ай?ысын жасыра білді.
Екі апта ?тпей б?кіл Д?шті ?ыпша? ?улетіне Б?рынды? хан Самар?антта?ы кіші ?ызы Жау?ар-Бикені? ?олына к?шіп кетпек екен деген хабары та?ы естілді. Біреу ер екен деді, біреу ез екен деді. Тегі ешкім б?лендей ?кінбеді. Біра? Б?рынды? к?шерінде та?ы бір ?лкен жаманды? істеді. ?ара т?нде ж?з жігітін жіберіп бір кезде ?зі салдыр?ан Б?рынды? ?аласын «?зіме де жо?, б?тенге де ?алмасын» деп к?л-тал?ан етіп ?ртетті.
С?йтіп ол уа?ытында к?ше алмай ?алды. Ал к?шем дегенінде халы? оны к?шірмеді. ?асым с?лтан?а енді ру басшылары, би, батырлар емес, кеше найза ?стап, жауына ?арсы шы??ан, жаман далба?айлы, к?н шалбарлы ?ара ?аза? келді. Біра? б?ларды? келісі ел жа?сыларыны? келісіндей емес, ашулы келіс еді. Аспанды ?ап-?ара боп жауып ал?ан ?ара б?лт т?різді, т?рлерінен адам шошынарлы?, т?неріп кеткен. ?олдарында?ы алдаспандарын, жай о?ындай жар?-ж?р? ойнатып, ?асым с?лтан?а к?ндей к?ркіреп тілектерін айтты.
— Жо?алып кеткен «Жал?ыз к?з» батыр табылды! Б?рынды?ты? ?йінде екен! Сары ала т?бетімен бірге шынжырлап, бір итая?тан ас береді екен! Аяулы батырымызды ?азір босатып бер! Босатып бермейді екенсі?, бізге ?кпелеме! — деді.
Халы?ты? м?ндай ашулан?ан т?рін б?рын к?рмеген ?асым с?лтан шошып кетті. Ашын?ан халы?ты? ?кілі етіп ?апта?ай батырды ертті де, ол к?шкелі жат?ан Б?рынды? аулына ?зі келді.
— Анау сойылды ж?ртты к?ріп т?рсы? ба, Б?рынды? хан? — деді ?асым ауылды ?орша?ан ?алы? ж?ртты к?рсетіп.
— К?ріп т?рмын. Тала?алы жинал?ан сабала? иттер т?різді.
— Егер таламасын десе?, ?азір Ора? батырды босат!
— Босатпасам ше?
?асым найзалы ж?ртты к?рсетті.
— ?азір б?кіл аулы?ны? к?л-тал?анын шы?арады.
— ?тте?, ?тте?! — деп барып Б?рынды? ?лі жы?ылма?ан ?араша ?йді? есігін ашты.
Ашыл?ан есіктен ?апта?ай б?кіл Д?шті ?ыпша??а ?йгілі, Б?рынды?ты? жолбарыс алар сары ала т?бетімен ?атар, шынжырлаулы отыр?ан, бет-аузында адам кейпі жо? кісіні к?рді. Ора? екенін танып, ?апта?ай ызалана ?алды. Беліндегі ?анжарына ?олыны? ?алай бар?анын білмей ?алды.
— Сабырлы?, сабырлы?! — деді ?асында?ы ?асым, шыдамды? к?рсетіп.
?лсіреп ?ал?ан Ора?ты ат?а отыр?ызып жатып, ?апта?ай:
— Егер мына ж?рт к?лі?ді к?кке ?шырмасын десе?, ?азір к?ш! — деді Б?рынды??а, с?йтті де ?зі б?рылып ж?ре берді.
Бір ай ?тпей осы Талас, Шу ма?ында?ы ?аза? руларыны? басшылары жиналып, Б?рынды?ты? орнына боз биені? с?тіне шомылдырып, а? кигізге к?теріп, ?асымды хан сайлады.
Келесі к?ктемде ?асым хан жайлау?а ?лытау ма?ына к?шпек боп т?р?анда, Сайрам хакімі ?аттыбекті? бір топ арбабы[55] мен ресми у?кілі келді. Б?лар ?аттыбекті? Сайрамды бас?арсын деген с?лемін ?келді. ?асым хан к?п ?олменен Сайрам?а беттеді. ?аттыбек ?аланы? кілтін беріп, ?зі ?асым ханны? ?арама?ында ?ызметте ?алды. Бір аптадан кейін ?аттыбекті? а?ылымен б?лар С?йіншік с?лтан бас?арып отыр?ан Ташкентті шабу дайынды?ына кірісті.
Осы кезе?нен ?аза? хал?ыны? ежелгі ?онысыны? бірі — Т?ркістан ?лкесін ?зіні? ?арама?ына ?айтарып алуы ?шін жа?а к?рес д?уірі басталды. Б?л д?уір ?за??а созылды. Біра? же?істі болып ая?талды. О?ан себеп ?асымны? сол д?уірдегі ел билеу саясаты ?ана емес, халы?ты? ас?ан ерлігі, ?з жерін, ?з елдігін ?ор?ау?а деген с?йіспеншілігі, ?ажырлылы?ы, табандылы?ы еді.
?асым хан М?хамед-Шайбани Ордасынан Т?ркістан ?лкесін ?айтарып алу ?шін, Д?шті ?ыпша?пен шекаралас б?тен хандармен тату-т?тті саясат ?стауды ойлады. ?зге ж?ртпенен араз бола т?рып, М?хамед- Шайбанимен к?ресуді? ?иын?а т?сетініне шек келтірмеді. ?сіресе ?асым хан Д?шті ?ыпша?ты? жерімен шекаралас Мо?олстанмен, ?кесі Ж?нібекті? ?сиетін орындап, ?немі бірге тізе ?осып отыруды есінен шы?армады. ?бусейіт мырзаны? баласы Омар-Шайх к?гаршын ?шырам деп м?нарадан ??лап ?лгеннен кейін, Ж?ныс ханны? ?ызы бая?ы Нигер-С?лтан-Бегім Андижанда жесір ?ал?ан. Ж?нібек осы Нигер-С?лтан-Бегімді ?зіні? ортаншы баласы ?дікке алып берген. ?кесі Омар-Шайх ?айтыс бол?аннан кейін Андижан дийары[56] Омар-Шайхты? ?лкен баласы Бабур мырза?а ?ал?ан. Б?л кезде Самар?ант, Б??ар у?лиеттерін ?бусейітті? ?лкен баласы С?лтан-Ахмет мырза бас?аратын. ?дік с?лтан осы С?лтан-Ахмет мырзаны? сенімді адамыны? бірі болып Самар?антта м?залимды? ?ызмет ететін. С?лтан-Ахмет мырза ?лгеннен кейін, артынан оны? кіші баласы жас Байс???ар мырза билік ??р?ан. Одан Самар?ант, Б??ар, Андижан у?лиеттерін тартып аламын деп С?лтан-Махм?т хан со?ыс ашты. Біра? же?іліп ?алып, амалсыз Д?шті ?ыпша? жеріне ?ашты. Онымен Д?шті ?ыпша? жеріне С?лтан-Махм?т ханмен тілектес бол?ан ?дік с?лтан да бірге кеткен. Біра? ?аза? жеріне жеткен кезінде ?айтыс болды. Со?ынан ?уып келген Нигер- С?лтан-Бегім ?айтадан М?хамед-Шайбаниді? жеріндегі ?гей балаларыны? ?олына бар?ысы келмеді. К??ілі ескі дос ?асым хан?а ауды. ?рине б?л к?ндерде Нигер-С?лтан-ханым б?дан он бес жыл ?ткен со?, ?асым хан ?ліп, ?аш?арды? ханы — а?асы С?лтан-Сейітті? ?олына барып, ?зі бір кезде итті? етінен жек к?рген ?бдірашид с?лтанны? гареміне жал?ыз ?ызын беретінін білген жо?. Ал ?азір ?ара?ат к?з, ойма? ауыз с?лу Нигер-С?лтан ханым ?мір бойы арман еткен, е? бірінші бетін аш?ан ?асым хан?а ?осыл?анына ?те-м?те ?уанышты еді. А?асы ?лсе жесірі ініге м?ра — к?не ?аза? д?ст?рі, ?асым хан алтыншы ?атыны етіп Нигер- С?лтан ханымды алды. Сайрамны? ?а?пасын аш?анда, ?зіні? а?р??ында осы Нигер-С?лтан ханым да болды. Жаста?ы арманы орындал?анына ?асым б?рын?ысынан да ?атты рухтанып, енді ханды? іске ала?сыз кірісті…
Ханды? іс — ол кезде ?скер ісі, кім де кімні? ?скері к?шті болса, сол — хан ж?не к?шті хан. ?асымны? жас кезінен ?ста?ан жал?ыз сара жолы бар. Ол жол — бейбітшілік жолы — ?з жері?ді ешкімге берме, ?згені? жерін тартып алма. ?згені? жерін тартып алмау о?ай?а т?скенмен, к?штілер же?ген опасыз с?р?ия заманда, ?з жері?ді бермеу о?ай іс емес еді. Б?ны жа?сы т?сінген ?асым Сайрам?а келісіменен тек ?з ы?палын Сарысу, Шу, Талас бойында?ы ?аза? еліне ?ана ж?ргізуді ойламай, б?кіл Д?шті ?ыпша? жеріне ??лаш ?рды. ?кесі Ж?нібектей б?л да ?аза?ты? бар руына «бірігіп ел болайы?» деп кісі жіберді. ?зі ?зірге бір ?лкені? ?ана ханы бола т?рып, енді б?кіл ?аза?ты билейтін ?лы ханды? ??руды ойлады. Кімді хан етеді? Оны халы? ?зі шешсін деп, ?з атын атаудан бас тартты. «Хан а?ылы ?ыры? кісілік, халы? а?ылы ?ыры? мы? кісілік: к?ппен ке?есіп пішкен тон келте болмайды» деп б?л м?селені халы?ты? шешіміне ?алдырды. ?кесі Ж?нібекті? диван[57] за?ы етіп кеткен «Та?ана? ке?есі» мен «Т?рымтай ке?есін» ?айтадан к?шіне енгізді. Хан болдым деп бірден шабуыл?а кіріспей, алдымен ?зін бас?а біреу шауып алмас ?шін, Соза?, ?лытау, Сайрам, Сарайшы? бекіністерін ж?ндеп, мы?ты ?скер ??руды арман етті.
Осы кезде та?ы бір ?лы уа?и?а болды. Б?кіл Т?ркістан, Самар?ант, Б??ар, Андижан, Шахия, Хизар, Хорезм, ??ндыз, Бадахшанды жаулап ал?ан М?хамед-Шайбани хан енді ?орасан?а аттанды. Адамны? тасы ?рге домалап т?р?ан кезде, ?андай ?иын істі? болса да ?июы келе ?алады. М?хамед-Шайбани да ?исынын тауып, ?орасанды жаулап алды. Адам ба??а, ата??а той?ан ба, М?хамед-Шайбани б??ан да ?ана?аттанбады. ?лер бала бейітке ж?гіреді, ол енді сонау ?арлы Памирды жайла?ан Хазар еліне аттанды. Біра? хазарлар жы?пыл-жы?пыл Гинды??шты? арасына ты?ылып алып, о?ан таптырмады. Амал жо?, кейін ?айту?а тура келді Ау?ан жеріндегі Тілман ?зеніні? жа?асымен т?мен т?сті. Біра? б?л ?зен бірімен бірі жал?асып жат?ан ?шы-?иыры жо? шы? ??з тастарды? арасымен ?теді. Сонау б?лт с?йген биіктегі жі?ішке ?оба жолмен ?айтып келе жат?ан к?п ?скерге ??лама ??здардан, пыша? кескендей жылтыр жартастардан т?мен т?сіп су алу, не аттарын суару ?ажайып михнат?а айналды. Су жетпей біраз адамдары ?ырылды, аттары зоры?ып ?лді. Осындай ?иынды?пен келе жат?андарында к?з т?сті. Кенет а? жауын басталды. Енді б?рын?ыдан да ?иын жа?дай туды. К?ндіз-т?ні тынбай жау?ан а? жауын тау арасында?ы тас жолды жуып кетті. Ая? басса тай?анап, адам, мал т???иы? шы?ыраулар?а ?арай домалай ж?нелді… ?аншама ?скер апат?а ?шырады. ?стіп, ?лдім-талдым дегенде ?йтеуір ?ыс т?се, М?хамед-Шайбани ?ал?ан ?скерімен ?орасан?а жетті. Азып- тоз?ан, ?бден ж?деген ?скеріне енді ол елдеріне ?айту?а р??сат етті. Ашты?тан к?здері ??ірейген, ?стеріндегі киімдеріні? ж?лма-ж?лмасы шы??ан бір кездегі м?здай боп ?ару-жара?тан?ан айбарлы ?скер, енді кенет ?айыршы секілденіп, сонау Иран мен Иракты? шекарасынан Т?ркістан ?лкесіне дейін ш?батыла босты.
Б?л бір ?ажайып к?рініс еді. М?хамед-Шайбани лашкері келе жатыр десе, б?рын жыла?ан бала уанатын
