осы о?и?адан жиырма бес жыл ?ткеннен кейін, с?лтанны? кенжесі Ыс?а? «?кемні? ?лген жері» деп, мешіті мен медресесі бар «Баба» деген ша?ын ?ала салдыр?ан. ?з басыны? ?амы ?шін хал?ын ?анды ?ыр?ын?а ?шырат?ан Бабас?лтанны? атын ?азірді? ?зінде ешкім білмейді. Ал ?ия? пен Т?я?ты? аты хал?ыны? ж?регінде са?талып келеді. Оларды? ерлігі ?сіресе со?ынан хан бол?ан Т?уекел т?сында ерекше к?зге т?сіп… — деп келе жатты да Б??ар жырау кілт то?тады.
?йткені осы кезде, ?амал ?стін г?рсілдеп жарыл?ан зе?бірек оттары ?аптап кетті.
— Тезірек ты?ылы?дар? — деуге ?ана Елшібекті? шамасы келді. Ж?рт жапа-тарма?ай бекіністі? зе?бірек о?ы ?тпейтін, ?алы? шым ?уыстарына ж?гірді. Елшібек те біреуіне кіріп ?лгірді. — Б?се, тым тып- тыныш бола ?алып еді, біздерді алдап ?р?ылары келген екен ?ой!
И?, тарих ?ділетсіздігі ?айталап отыр?ан. Бір кезде Сауран бекінісіне Шы??ысханны? тас ат?ыш ?арулары, Абдолла ханны? Рухади ?ста жаса?ан «?ара бура» бу ?азаны ?ойдай-?ойдай шойын тастарын ла?тырса, б?гін жо??ар бас- ?ыншыларыны? швед унтер офицері Ренат пен ?ытай шеберлері ??й?ан болат зе?біректеріні? ?ор?асын о?тары жауып т?р. Сонау алыс кезе?де осы бекініске то?па? жалды аласа жыл?ы мінген Жошыны? ?анішер жауынгерлері с?р топыра?ты к?кке к?теріп, «гу-гулеп!» атой салса, б?гін сол жыл?ыны? т?лпар т?я?ты т??ымын мінген жо??ар жауынгерлері шабуыл?а шы?ты! Б?ріні? де ма?саты біреу-а?: ша?арды? к?лін к?кке шы?арып, хал?ын ?ырма?, ?лын — ??л, ?ызын — к?? етпек! Осыншама ?шігердей б?лар?а айдалада, Т?ркістанны? с?р?ылт даласында, ?зімен-?зі болып, тыныш жат?ан осынау е?бекші ж?рт не істеді екен? Бар жазы?ы егінін егіп, ба?шасын суарып, ?з алдына ?мір с?ргісі келгені ме? И?, солай… Б?л к?штілер за?ы: адамды адам жеу керек. Адамды адам ??л етуі керек. К?шті к?шсізді? жерін, малын тартып алып, ?лсізді? ар-намысын ая?ыны? астына таптауды арман етеді. Сол ?шін Сыбан Раптан да жоры??а шы?ты, сол ?шін арлан ?ас?ырды? со?ынан ерген аш б?лтіріктері де шамасы жеткенше ?аза? елін ?ойдай ?ырып, ысты? ?анына тойыну?а асы?ады.
Зе?бірек о?тары бекініс ?стіне кеп, тынбай жарылып жатыр. Сырт?а шы- ?арар емес.
Елшібек ?амал са?ылауынан ?ала сыртында?ы дала?а ?арады. ?ран салып, ?аптап келе жат?ан жау атты ?скерін к?рді. Кейбір тобы ?зын-?зын бас?ыштарды к?теріп, ?атарласа шауып келеді. Елшібек жау ойын бірден т?сінді. Зе?бірек о?тары бас к?тертпей, ?ала ?ор?аншылары ?уыста ты?ылып т?р?андарында, жо??ар жауынгерлері бас?ыштарын ?абыр?а?а с?йей, атыс басылысымен бекініс ?стіне шы?па?. Зе?бірек отын ?ал?ан етіп, шабуыл?а шы?у — жо?- ?арлар?а Ренат ?йреткен Европа ?дісі еді.
— Са? болы?дар! — деді Елшібек ай?айлап. — Зе?бірек то?тасымен, жау жо?ары ?рмелейді! Аяма?дар! Бекініс ?стіне бірде-бір жо??ар шы?пасын!
Зе?біректер кенет тына ?алды. ?абыр?а?а бас?ыштарын с?йеп ?лгірген жо?- ?арлар, енді ??мырс?адай ?аптап, жо?ары ?арай тырмысып, к?теріле берді.
Тарих жаманды?ын ?ана емес, жа?сылы?ын да ?айталау?а тиіс.
Шы??ыс хан, М?хамед-Шайбани, Абдолла кезіндегідей Сауран ?ор?аншылары та?ы ?ажайып ерлік к?рсетті. Жау?а ?арсы білтелі мылты?, шо?пар, сойыл, алдаспан, алмас ?ылыштарымен ?атар, ?ара тас, ?азан-оша?, ?ол?а т?скен ?атты затты? б?рі ж?мсалды. Бірде-бірін ?амал ?стіне шы?армады. ?ор?аншылар ерлігіне шыдай алма?ан жо??арлар ?амал т?біне к?птеген ?ліктерін ?алдырып, кейін ?ашты. Сонда ?ана барып Б??ар жырау, ?зіне таяу ?амал шетінде, кіндік т?сына жау найзасы ?адал?ан Науан ?станы к?рді. Ж?гіріп ?асына барды. Найзасын суырып алайын деп еді, с?п-с?р боп кеткен ?ста оны? ?олын кейін итерді.
— Тимей-а? ?ой, — деді даусы ?зер шы?ып, — б?рібір ?лемін. ?кінбеймін… жо??арды? ??ры?анда жиырмасын жайраттым білем. ?тте? д?ние, ??гіме?ізді тегіс ести алмай кеттім… — Елшібекке ?арады. — Ана артымда ?ал?ан жал- ?ызыма айт: ?ке? бабаларыны? жолынан тай?ан жо? де… — Соны айтты да, Науан ?ста сыл? етіп ??лап т?сті.
Жо??арлар сол к?ні де, келесі к?ні де осы т?сілмен сан рет шабуыл?а шы?ты. Біра? бекіністі ала алмады. А?ыры к?зді? ?ара суы?ы бастал?ан кезде, Сау- ранды тастап, Яссы?а ?айту?а м?жб?р болды. Б??ар жырау да осы о?и?а?а арнал?ан «Тас ?амал» атты дастанын шы?арып еліне ?айтты. ?тте? не керек, асыл м?расын са?тап ?деттенбеген к?шпелі ел б?л асылын да бізге жеткізе алмады.
Келер жазды к?ткен Батыр Баян жігіттері де б? жолы елдеріне ?айта алмай, ?азалыда?ы ?біл?айыр Ордасына ?ыстап ?ал?ан.
?абанбай батыр мен Г?у?ар осы Кіші ж?з жерінде ?осылды. Б?лар неке ?иярын азына?ан дауылды т?нде жау малын айдап алудан бастады.
?аза?ты? ежелгі ата мекен ?онысы Жетісу мен Сырдария бойында?ы сан ?аласын, сар даласын Жо??ар басып ал?ан, бейбіт ?аза? елі босып к?шкен ата?ты «А?табан ш?бырынды, ал?а к?л с?ламаны?» ая?ы а? т?тек боран, а? жор?а борасын, сары аяз, ?ызыл ш?на? ?скірік ?ыс?а ?ласты. Б?кіл д?ние ж?зіні? айда?ары Сыр бойына жиналып, аузынан ?ар боратып, ыс?ырынып жат?андай, ?атты боран бірде-бір толастамады. Жау шауып сорла?ан елге сопа? астау тап болды. Жы?ыл?ан ?стіне ж?дыры?ты? кері кеп, жеті а?айынды ж?т жетті. Арамнан жинал?ан ас болмайды. Халы?ты жылатып тартып ал?ан ?аза?ты? ?ыруар малы, ш?п жетпей, мы?-мы?дап ?ырылды… Жо??арлар бар табысынан айрылды. Ал ?аза? еліні? б?л жыл?ы к?ргенін ?а?аз бетіне т?сіру м?мкін емес еді. Тек сан ай?асты басынан кешкен батыр ел б?л апаттан да тегіс ?ырылмай, ?упірімдеп аман ?алды.
Жо??ар ?ыр?ынынан ?аза? елі тек екі жыл ?ткен со? барып есін жиып, бас?ыншылар?а ?арсы т?ру?а жарады.
Е? ал?аш?ы же?істі Кіші ж?зді? Тайла? батыры мен оны? жиені — ?лы ж?зді? Оша?ты руынан шы??ан Са?ыра? батыр ?келді. Б?лар Б?ланты мен Б?ленті ?зеніні? ортасында?ы «?ара сиыр» деген жерде Жо??арды? ?алы? ?олын бетпе-бет ай?аста ойсырата же?ді. К?п жо??ар осы арада ?аза тапты. Жо??ар мен ?алма?ты бір санайтын ?аза? «?ара сиырды» енді «?алма? ?ырыл?ан» деп атады. Б?л же?іс ?аза? еліні? рухын к?терді, ?анды кекке ша?ырды.
Жыл ?ткеннен кейін, ?лкен бір ай?аста, ауыл адамдары «Сабала?» деп ат ?ой?ан, он сегіз жасар т?йеші «Абылайлап!» ат ?ойып, жауын ?ашырып, б?кіл еліне «Абылай» деген атпен ?йгілі болды. Сонда барып, ?біл?айыр хан б?л Абылай бая?ы Б??ар жырау екеуі барлауда ж?ргенде кездестірген Т?ле биді? т?йешісі ?білманс?р екенін білді.
Осы кезден бастап ?аза? елі ел боп бірігіп, жо??ар?а ?арсы жаппай ат?а ?онды.
?ш ж?зді? ?скері жауымен ал?аш?ы рет Бал?аш к?ліні? к?нгейіндегі Алак?лді? т?сында?ы Хан тауы деген жерде кездесті. ?лкен Орда ханы Болат пен бар ?аза? ?скерін бас?ар?ан Кіші ж?зді? ханы ?біл?айыр ?лкен же?іске жетті. Ш?но-Дабо бас?ар?ан ?алы? жо??ар же?іліп, Іле ?зеніні? бойымен шы?ыс?а ?арай ?ашты. Б?л же?істі ?аза? ж?рты артынан, жо??арлар а?ыра?ан «А?ыра?ай» же?ісі деп атады. Алак?л жа?асында?ы ?рыс бол?ан жерде ?ыр?а, белес, асулар?а «?біл?айыр», «С?м?айтты», со?ынан «С???айтты» болып ?згерген ат ?ойды.
Біра? ?аза? елі б?л же?ісін ?л?айта алмады. Осы ?рыстан кейін Болат хан о д?ниеге сапар шегіп, ?лкен Орда ханын сайлайтын жа?дай туды. Т?рік-мон- ?ол д?ст?рі бойынша «?лкен Орда» ханы болу?а тек б?йбішеден ту?ан балаларды? ?ана ха?ы бар. ?аза? елі б?л д?ст?рді берік ?стап келген. Ал ?біл?айыр болса Ж?нібек ханны? то?ал ?йелдерінен тара?ан ?рпа??а жатады. Осы себепті ж?рт ?лкен Орда ханы етіп, Болатты? ша?ыра??а ие баласы ?білм?мбетті сайлады.
Б??ан намыс?ой ?біл?айыр ашуланып, бар ?скерімен майданнан кейін шегінді. ?зіні? Ордасын енді ол ?азалы ?аласынан к?шіріп, Тор?ай бойында?ы ар?ын-?ыпша?ты? бас батыры, ту?ан жездесі Ша?ша?тан шы??ан ?ош?ар ?лы Ж?нібекті? жеріне іргелес Ыр?ыз ?зеніні? бойына ?кеп тікті.
Болат ?айтыс бол?аннан бері ?зін Орта ж?зді? ханы сана?ан, жетпіс бес мы? жыл?ы біткен С?меке де ?алы? ?скерімен Ар?а жеріне беттеді.
Кермиы? сары дала ?лік т?різді ?рейлі, моладай азына?ан суы?. Ашулы жел ?ырды? ??мды топыра?ын бетке ?кеп ?рады. ?шы-?иырына к?з жетпес боз?ылт ш?лді? шетіндегі та?ырда жел ?уып ?келген адамны? бас с?йектері жатыр. Атамзаманда ?ырыл?андарды? бастары, езу т?стары мен ке?сірік с?йектері мылжаланып ?ал?ан. М?мкін, Шы??ысхан нояндары, ?лде ?біл?айыр лашкарлары шап?ан сыпайларды? с?йектері шы?ар. ??мда к?шіп ж?рген ?аза? ауылдарын ш?ршіт жендеттері т?т?ында?анда кескен бастар болуы да ?ажап емес. ?йтеуір к?не заман ?ияпаттарыны? ?алды?ы.
