?лесін, арыстан ?лесін, ?згелерден ?лде?ашан тартып ?кеткен болар еді. С?йтуді? ?азір де кезі келіп т?р. С?з жо?, Бірінші Петрден б?рын?ы Россия патшаларыны? ?айсысы болса да д?л осылай істер де еді. Ал, Бірінші Петр патшадан бастап Шы?ыс істеріндегі Россия саясаты бас?аша ??рыла баста?ан. Б?л тере? де ж?не алыс?а ?ол сермеген саясат еді. Оны? к?п шешімдері сонау т?рт м?хитты? жа?аларына бірдей ?анат жай?ан ?зге ?лы мемлекеттерді? саясаттарымен ?ат-?абат келіп т?йісіп жат?ан. Сол себептен Россия, Азияны? ж?регі — Орта Азия- да?ы ?рекеттерін ?зірге досты? ?арым-?атынас пен сауда-сатты?ты ж?ндеуге ж?мсап, алда?ы болаша? уа?и?аларды? таби?и шешімдерін к?туде еді.
Біра? б?л саясат ?аза? елін басып алу?а шы??ан жо??ар шабуылын то?- тат?ан жо?. ?аза? елі батысынан да, шы?ысынан да тікелей ж?рдем ала алмады. Тек ?з к?шіне сенуге тура келді.
Б?генбай батыр ?атты тол?у ?стінде еді. Ол ауыл сыртына шы?ып, к?п ж?рді. ?азір, міне, т?бе басында отыр. Ой-?иялы сан са??а ж?гіріп, к?з алдынан Жо??ар шабуылы бастал?аннан бергі талай шай?астар елестеп ?тті, ?сіресе Ш?но-Дабо ноянмен екеуіні? арасында?ы ай?ас есінен кетпеді.
… ??з басына біткен шынардай, мыз?ымас берік Б?генбай атыны? басын кейін б?рып алды. Астында?ы омырауы есіктей биік к?ре? ай?ыр, ора?ыта б?рылды да, т?я?ыны? астында?ы ??мды оша?тай ойып, ?айтадан шапты.
Нардай а? боз текежаумыт мінген Ш?но-Дабо ноян да атыны? басын б?рып ?лгірген екен. О да азынатып келе жатыр…
Б?генбай мен Ш?но-Дабо аттары ?зе?гілесе та?алып кеп ?ал?анда, ?олдарында?ы б?заубас ?ара шо?парларын біріне-бірі та?ы сілтеді. Б? жолы шо?парларды? шойын бастары біріне бірі д?л тиді, аямай ?р?ан ?ос батырды? алып к?шіне шыдай алмай ?ыл мойындарынан шорт сынып, екі жа??а ?шып т?сті.
Аттарыны? басын ?айта б?рып, екі батыр бір-біріне ?арсы ?мтыл?анда, б?ларды? ?олдарында енді сала ??лаш к?к ??рыш алдаспандары жар?-ж?р? ойнады. ?зе?гілес келіп екеуі алдаспандарын ?атар сермеді. Біра? ?ылшылда?ан к?к ??рыш ?анша ?ан са?ын?анымен, екі батырды? денелеріне дарымады. Біріні? ж?зіне бірі тиіп, ша? етіп ?те берді. Батырлар аттарыны? басын б?рып алып ?айта шапты. Б?л жолы олар а? к?бік атып, ?ара терге малын?ан ж?йріктерін бір орнында шыр к?белек ойнатып, ?за? уа?ыт ?ылыштасты… А?ырында алдаспандарыны? ж?здері майырылып, екеуі де б?л алыс-ж?лыстан айнып шы?ты. Екі батыр е? ал?аш?ы кездескен беттерінде-а? сада? тартысып, найза салыс?ан. Сада?тарыны? жебелері шынжыр сауыттарын б?зып ?те алмады. Ал найзаларыны? с?мбіл ?штары болат ?ал?андарына ша?-ш?? тиіп, тез-а? майы- сып, істен шы?ып ?алды.
Осындай бірін-бірі же?е алма?ан теке-тірес, биені? екі сауымындай уа?ыт?а созылды. ?здері де ?бден ?лсіреп, ?ара терге малынды, аттары да болдыру?а айналды.
Енді б?лар аттарынан созыла т?сіп, ?ылшылда?ан а? семсерлерін жала?дата бір-біріне ?арсы жаяу ?мтылды. Те? к?ш б? жолы да бірін-бірі жібермеді. ?арулы ?олдарды? сы?уына шыдаспай, ала?андары жазылып, болат ?анжарлар жерге сусып т?сіп, а?ыры б?лар ?оян-?олты? алыса кетті. Тобы?тан келетін ж?мса? ??мды кешіп ж?ріп, бірін-бірі жамбас?а да алды, іштен де шалды, к?теріп ап жерге де ?рды. Біра? б?дан да еште?е шы?пады. Пара-пар келген алып к?ш бірін-біріне же?дірмеген. К?н шы?а алыс?ан ?ос арлан с?ске ау?ан уа?ытта ?ана барып, ?бден дымдары ??рып, екеуі екі т?бешік ??мны? ?стіне ?лсірей ??лады. Біріне-бірі алдырмайтынын сезген ?ос батыр майдан?а ?айта шы?пады. Орындарынан т?лтіректей т?регеліп, анадай жерде т?р?ан аттарына кетіп бара жатып, у?делескендей екеуі де бірдей кілт то?тап, арттарына ?арады.
— Б?генбай батыр, — деді Ш?но-Дабо, — жекпе-жек алысып к?рдік, екеумізді? де арымыз таза. Ендігі жерде кімде-кім жолын табады, сол ?лтіреді. Абайсыз ж?ріп, ?апы ?алма!
— Жарар. Сен де арманда кеттім деме!
Осыдан кейін екеуі аттарына мініп, бірі к?ншы?ыс?а, екіншісі солт?стікке ?арай желе жортып кете бар?ан.
Б?л екеуіні? арасында?ы ?шпенділік, жас Ш?но-Дабоны? ?аза? жеріне е? ал?аш?ы шабуыл?а шы??ан кезінен бастал?ан. Содан бері б?лар сан ай?аста бетпе-бет кездесті. Біра? бірін-бірі же?е алмай-а? ?ойды. Бой?а біткен алып ?уат пен ызалы кек а?ыры ?кеп жекпе-жекке шы?арды. Біра? б? да ерегес б?сін шешпеді.
?йткенмен ?астас?ан ?ос батыр бес жылдан кейін ?айта кездесті. Арыс пен Бадам ?зеніні? арасында?ы адырлы, б?йратты ойлы-?ырлы ке? дала ?ш ж?зді? атты ?скеріне лы? тол?ан. Бадам ?зенінен бес ша?ырым жердегі «Орда басы» деген биікті? ?стінде ?аза? жаса?тарыны? ?олбасшысы — а? боз атты ?біл?айыр т?р. Алды да, арты да, к?з жеткен жерге дейін, ала?анда?ыдай ай?ын к?рінеді. К?нгей жа?ында ?ара б?лттай т?тас?ан жо??ар ?скері. Б?ріні? алдында Ш?но-Дабо ноянны? ?зі. Тау етегінде есік пен т?рдей ?ара к?к с?йг?лік мінген Б?генбай. Екі к?зі ?скеріні? алдында ж?рген Ш?но-Дабода. С?ске к?теріле дабыл ?рылды. Екі жа? бірдей лап ?ойды.
Б? жолы ?рыс?а отыз мы?дай жауынгер ?атысты. Со?ыс бесінге дейін созылды. Адам ?аны та?ы да судай а?ты. Та?ы сан ана баласыз, сан бала ?кесіз ?алды. Б?л А?ыра?айдан кейінгі е? ?лкен ай?ас еді. ?аза?тар б? жолы да жо??ар ?скерін о?дырмай же?ді. К?н ?ясына ?она жо??ар ?скері Бадам ?зеніні? ар?ы бетіне ?арай ?ашты. Міне, осы арада Б?генбай мен Ш?но-Дабо та?ы кездесті. Б?ларды? б? жол?ы кездесуі ?за??а созылмады. ?дісін тап?ан Б?генбай, жо??ар нояныны? д?л ?олты?ыны? астынан к?к с?мбілі найзасын мы?тап ?адады. ?олты? астыны? сауыты ж??алау еді, ?шы біздей к?к ??рыш Ш?но-Дабоны? ??меніне бір-а? жетті. Ноян ат жалын ??шып ?алды. Жерге ??лап та т?сетін еді, иесіні? тізгінін босатып жібергенінен бір с?мды?ты? бол?анын сезген ?ара ай?ыр мол сулы, к?бік ат?ан Бадам?а к?мп берді.
?олты?ынан шапшы?ан ?ызыл ?аны ат жалын боя?ан Ш?но-Дабо кенет есін жиды. Ар?ы бетке таяп ?ал?ан екен. Б?ны? келуін к?тіп жа?ада т?р?ан немере інісі ?алден Церенді к?рді. ?олында шойын басты шо?пары. Ш?но-Дабо жанталасып атыны? басын кейін б?р?ысы келді. Біра? сол с?тте есінен ?айта танып кетті. Астында?ы ай?ыры ?ос ая?ын жар ернеуіне зор?а іліндіріп, ар?ы бетке шы?а берді. Сол с?тте ?алден Церен де шойын шо?парымен Ш?но-Дабоны? д?л ма?дайынан ?ос ?олдап кеп ?рды. Миы б?р?ырап, басы к?л-тал?ан боп ?шып кеткен ноянны? денесі ат ?стінен сыр?ып, с?р?ылт тол?ын?а к?мп етті. К?бік атып б?р?ыра?ан асау а?ыс тірісінде ?олы жетпеген ?аза? жеріне енді оны? ?лігін алып кетті.
— Бар! Бар! — деді ?алден Церен, с?р?ылт суды ?ызыл ?ан?а бояп а?ып бара жат?ан ?лікті? сыртынан шо?парын білеп, — к?р енді алтын та?тан д?метіп!
С?йтті де к?ншы?ыс?а ?арай шаба ж?нелді. ?зен жа?асынан ?зай бере, о?ан бас?а бір ноян ?арсы кездесті.
— Ш?но-Дабо ба?адЇрді к?рмеді?із бе? — деді ол. — Аты ?скер со?ынан шауып барады… Жау ?олынан ?аза таппаса игі еді.
— ?аза тапса естілер еді ?ой, — деді ?алден Церен. — Аты бос кетіп бара жатса, ?зі ?аза? арасында ?ал?ан болар…
?алден Церен артына б?рылып ?арамастан, атын тебініп ж?ріп кетті.
«Ш?но-Дабо ?аза? жерінде ?алып ?ойыпты» деген а?ыз, міне, осылай ту?ан.
Б?генбай батыр хал?ын ?ан-жоса еткен ?асынан, ?алден Церен ?зіні? Жо??ар та?ына б?секелес туысынан осылай ??тыл?ан.
Т?бе басында отыр?ан Б?генбайды? есіне енді Б??ар жырау айт?ан бір ??гіме оралды. «Осы бізді? Б??ар шынында ?улие ?ой!» деп ойлады ішінен. Ол сонау «А?табан ш?бырынды» кезіні? ?зінде-а?: «Біз жо??арларды т?бінде же?еміз» деп еді. Сол айт?аны д?л келді.
Ш?но-Дабо ?лген ?рыс шынында да, Жо??ар бас?ыншыларыны? ?аза? ?олдарынан мы?тап тойтарыс алуыны? басы еді.
Т?уке ханды ?з к?зімен к?рген Б??ар жырау бірде жоры?тан келе жатып, б??ан:
— Есі?де болсын, ??ртамын деп ?ылышын с?йретіп келген жау, ?р?ашан да ?зіне сол жерден ажал табады. Хал?ы ?оштама?ан ?ділетсіз со?ыс, т?бі, Жо??ар ?онтайшысыны? к?йреуімен бітуге тиіс.
— Сыбан Раптанны? б?л шабуылын хал?ы ?олдамай отыр ма?
— ?олдаса, со?ыстан олжа табам деп, бала-ша?асын ш?быртып, бар жо?- ?ар осы ма??а к?шпес пе еді?.. ?аза? жеріне ?онтайшыларыны? д?мпуімен тек ?скері ?ана келді… Біра? бас?ыншы ?скер, ?анша айбарлы бол?анменен, жат жерде ?за? орны?ып отыра алмайды. Хал?ы жа?тама?ан со?ыс ?ашан да шап?ыншыларды? к?йреуімен біткен. Б?л — тарих ?а?идасы. ?тте? не керек, ел бас?арушы к?штілер сол тарихи саба?ты естерінен шы?арып алады. Бас?аны былай ?ойып, ?аза? хандарыны? кейбіреуі б?тенні?
