жерін басып алам деп ж?ріп, сол жат жерде ?аза тап?ан.
— Сіз кімді айтып отырсыз? Сонау к?не заманда болмаса, ?зім ес білгелі ?аза? ?скері б?тен елді шапты дегенді естігем жо?.
— Естімесе? мен айтайын, ты?да.
Б?генбай ?оржынын шынта?ыны? астына сап, ы??айланып жатты. Б?л ??гіме Жо??ар ?олын а?ды?ан бір ?лкен жоры?та бол?ан. Жырау Ха?назар хан ?лгеннен кейінгі хикаяны бастап та кетті.
— Ер азбай, ел азса — айдын к?лді? суал?аны. Ел азбай, ер азса — зор б?йтеректі? ??ла?аны, — деп бастады Б??ар жырау ?аза? еліні? ?лы шежіресіні? бір тарма?ын. — Б?йтерегі? ??ласа — а?аш орнына а?аш ?седі. Айдын к?лі? суалса немен толар есесі? Ер б?зылса да ел б?зылмасын. Б?зыл?анды т?зетеді. Т?зелмесін жер етеді.
— Т?уекел с?лтан Абдолла ханнан ?аш?ан бетімен, — деді ол с?зін жал?ап, — Талас ?зеніні? бойында?ы Дулат еліне келген. М?нда Есім с?лтанны? шешесі, Ша?айды? ?зіне ермей ?ал?ан б?йбішесі Бал?айым Бикені? аулы бар еді. Содан кейін Т?уекел ?айын ж?рты ?араспанда?ы ?ыпша??а барды. Одан Сарайшы??а сапар шекті. М?нда ?ме?герлік д?ст?рімен, Ха?назардан айрылса да, ?лі де болса толы?сып отыр?ан А?тор?ынды то?алды??а алды. А?ыры, адуынды Бал?айым Бикені? ы?палы ж?ретін Жетісуды? теріскей ??іріндегі ?лы ж?зді? рулары мен Но?айлы, ?ыпша?, ?о?ырат билеріні? ?олдауы ар?ылы арада ?ш жыл ?ткенде ?лкен Орда та?ына хан боп к?терілді.
— ?аза? елі Т?уекелді? ?ткен к?н?сін кешіріп, ?лкен Орда т??ірегіне шо?ырлана бастады, — деді Б??ар жырау. — ?йткені о?ан басын ?осар ер керек еді. Ойпатты тас?ын бас?анда, не орманды ?рт ал?анда ?ас?ыр мен ?оян, б??ы мен жолбарыс апаттан ??тылма? боп бірге ?ашады. ?аза? елі ол кезде осындай жа?дайда еді. Жан-жа?ынан ?апта?ан жаудан ??тылуды? жолы — та?ы да тек бас бірлігі. Бір жа?адан бас, бір же?нен ?ол шы?арып, бір ерді? со?ынан еру ?ажет болатын. Ондай адам Абдолла жа?ында?ы ?кесі Ша?айдан б?лінген ба?-д?улетке ?арама?ан ер азамат Т?уекел. Осылай деп бекзадалар халы?ты ??ындыр?ан. Осылай деп б?кіл ту?ан-туысы, а?а-інілері де д?ріптейді. Жал?ыз ?ауіп Ша?ай болса, о да жа?ында д?ние сал?ан.
Б?л кезде, ?рине, Б?хар ханы Абдолла да текке ?арап жатпады.
Б?хар?а ?арсы к?терілген е?бекші ж?ртты ?ан?а бояп, басты. Ханды?ыны? о?т?стігіндегі Бадахшанды, батысында?ы ?орасан, Гилян, Хорезмді ?зіне біржолата ба?ындырып алды. Шы?ыс Т?ркістан?а аттанып, ?аш?ар мен Жаркентті аямай шауып, к?п мал-м?ліктерін олжаланды. Енді алдында Сырды? орта ж?не ая? шеніндегі ?алаларды ба?ындыру ?ана ?алды.
Осы екі арада Абдолла хан мен оны? баласы ?бді-Мумин арасында бір ханды?ты екіге б?лген аразды? ?аулап кетті. Абдолла хан бол?ан к?ннен бастап, ?бді-Мумин б?кіл Балхыны ме?геріп келген. О?ан енді б?л билік аз к?рінді, б?кіл ханды?ты билегісі келді.
С?йтіп Б?хара ханды?ыны? к?ші екіге б?лінді.
Осы жа?дай енді ?аза? ханды?ыны? к?шеюіне, Т?ркістан саясатына тікелей ?атынасуына к?п к?мек берді.
С?йткенмен де ?аза? даласыны? халі ?иындай бастады. ?ытай бо?дыханы айдап сал?ан Жо??ар ?скері ?аза? ауылдарын шабуды ?детті. Сан т?рлі жауызды? ?діс ?олданып, ?ытай саясаткерлері к?шпелі халы?тарды? арасына от жа?ып, біріне-бірін айдап салып, оларды? ш?райлы жерлерін ?зіне ала берді. ?зара ай?аспен ?алжырау?а айнал?ан б?л халы?тар ?ытайды? т?ртіпке ?ойыл- ?ан ?скерлеріне ?за? ?арсылы? білдіре алмады. ?ытай айда?ары созыла жылжып, ?аза? жеріне т?сті.
Ал ??быласы мен теріскей жа?ынан д?л ?азір т?ніп т?р?ан ?ауіпті Т?уекел хан к?рмеді. Т?бі ?ытай бо?дыханымен, Жо??ар ?онтайшысымен алыса ?алар к?н туса, б?л жа?та?ы айбарлы к?ршісі Россияны? керегі болар деп ойлады ол. Тіпті Абдолламен со?ыс?ан кезде де орыс патшасыны? тыныш жат?аны ?ажет- а?. Осы жа?дайларды есепке ап, ол Т?менге ?зіні? немере а?асы Оразм?хаммед батырды елшілікке жіберді. Біра? Оразм?хаммед Т?мен ?аласына бар?ан со?, осы ?алада?ы М?скеуге ?арсы ?рекет жасап ж?рген Но?айлы билеріні? тобына ?осылып кетіп, ?ол?а т?скен. Орыс патшасы т?т?ындарды айдап М?скеуге алып келіп, Но?айлы еліні? билерін ?лім жазасына б?йырып, «Джамши ?л-тарихиды» жаз?ан Жалайыр ?адір ?лби мен Оразм?хаммедті тірі ?алдырады. Оразм?хаммедті? ?кесі Борис Годуновты? ?арама?ында біраз жыл ?ызмет істеп, патша?а е?бегі сі?ген адам еді. Сол себептен оны? баласына тимеген. Ал Т?уекел хан немере а?асы Оразм?хаммедті босатып аламын деп к?п ?рекеттенді. М?скеу патшалы?ымен келісім с?з де ж?ргізді. Елшілік те жіберді. Біра? патша Оразм?хаммедті босатпады да ж?не ?лтірмеді де. А?ырында орыс жеріне ?уылып барып, ?ызметімен ?на?ан То?тамыс ханны? немересі ?асым с?лтанны? аты берілген Касимовка (Кармек-Шахар) ?аласына Оразм?хаммедті ?мірші етті. Енді Т?уекел хан тыныш жат?ан жолбарысты? ??йры?ын бас?ысы келмей, М?скеу патшасы Борис Годуновпен тіл табу?а тырысты. Б??ан Оразм?хаммед те аз ж?рдем берген жо?. ??быласы тыныштал?ан Т?уекел, ?кесі мен баласыны? арасында?ы ?шпендікті пайдаланып, Абдолла?а ?арсы со?ыс ашпа? болды. ?рине, со?ыс ашу?а хандар?а ?ашан да болса себеп табылады, т?бі Сыр бойында?ы ?аза? ша?арларына туатын ?ауіп осы хан жа?ынан туады деп сенген Т?уекел. Содан кейін барып, ?аза? жеріне к?зін тіккен ?ытай, Ойрат ханды?тарымен алыспа? болды.
— Яссы ша?ары б?л кезде Т?ркістан ша?ары деп атал?ан. Т?уекел ханны? астанасы да осы Т?ркістан. Хан сарайы ?ожа Ахмет Яссауи мешітіні? к?ншы?ыс жа?ында, ?алы? бау-ба?шаны? арасына салын?ан. К?йген кірпішке сан т?рлі бояумен ?шекейлеп жазыл?ан ??ран с?релері, сырлы ?демі ?рнектер. О?т?стікті? а?ыза? ысты? желі еш ?сер ете алмас, ?алы? ?абыр?алы ке? б?лмелер. Т?ркістан хан сарайы Самар?ант пен Б?хар патша сарайларындай алтын к?мбезді, айбарлы болма?анмен, біркелкі сыпайы, салтанатты.
Ал ?азір, жасыл т?ккен майды? с?улетіне ?арамай, со?ыс?а дайындал?ан ?ала ?деттегісінен бір т?рлі суы?, ыз?арлы. Жаса? жал?ыз Т?ркістан ішінде ?ана емес, сонау ?арна? пен Сукенттен бастап, Т?ркістан ма?ында?ы дих, ?ышла?тарды? б?ріне де лы?ылдап тол?ан. А? Жайы?, Есіл, Н?радан келген жуан ?оныш батырлар, Жаркент, А?судан да келген ?ытайы ?ылыш безенген жауынгерлер.
Кеше хан ке?есі бол?ан. Б?л ке?есте Т?уекелді? ?арама?ында?ы ?алы? ?скер ?ш сап?а б?лініп, Абдолла?а к?ш жинау?а м?мкіндік бере алдымен Ташкентке, онан кейін Самар?ант?а аттанылсын деп шешілген. Б?л ?алаларды ал?аннан кейін барып Б?хар ханымен келісім с?з ж?ргізілсін делінген.
Т?ркістаннан шы?атын ?скерді? басшылары ?рине хан т??ымынан болма?: о? ?олын Т?уекелді? інісі батыр ??джек, сол ?олын ?азір жиырма?а жеткен, ж?рт: «Е?селі бойлы ер Есім» деп атай баста?ан Есім с?лтан бас?арма?. ?скерді? ортада?ы кіндік ?олыны? туын Т?уекел хан ?з шатырына тікпек. Осылай ?ш тісті ?ткір айырдай ?алы? ?ол Ташкентті ?оршама?. Б?ндай жа?дайда ?андай ?лкен ша?ар болмасын, тек ?з к?шімен ?ана ?арсыласа алады. Олар?а сырттан ж?рдем келмейді. Ал Абдолла ?скеріні? дені жалдама ?скер. Сан т?рлі ?лтты? ?ан??мар, б?зы?, тентектерінен ??рыл?ан. Б?ндай жалдама ?скерді? ?зінен к?шті ?ол?а ?арсы жан?иярлы? к?рсете ?оюы екіталай. Оны? ?стіне ?ала т?р?ындары Б?хар ханды?ыны? ауыр алым- салы?ынан ?бден жадап-ж?деген. Б??ан шыдай алма?ан шаруалар ?атын, баласын ш?быртып ?аза? даласына ?арай ?ашатын. Абдолла?а бір кезде ?ызмет істеп, Б?хар ж?ртшылы?ыны? ?андай ауыр к?йде екенімен жа?сы таныс Т?уекел, Ташкент, Самар?ант жата?тарына: егер ша?арлары б??ан к?шетіндей к?н туса, алым-салы?тан м?лдем босатамын деп у?де берді. Б? да ?ала т?р?ындарыны? бірігуіне ірткі салды.
Же?іс ?з жа?ында болатынына к?зі жеткен Т?уекел ?ибадат б?лмесіне кіріп, А?тор?ынны? т?сегінде ?й?ысы ?анып шы??ан.
Біра? та?ерте?гі ас?а отырар алдында о?ан та?ы бір жаман хабар жетті. Ол ?зіне серік адамдарды? бірде-бірін ша?ыртпай, хан сарайына Жиембет жырауды ал?ызды.
Та?ерте?гі намазын о?ып, шайын ішіп хан сарайына келсе, Жиембет жырау есік алдында?ы бауда к?тіп отыр екен.
Т?уекел у?зіріне:
— Жырау кірсін, — деді.
Б?л бая?ы ?стай ?алса? шо?тай к?йіп т?р?ан Жиембет емес. Т?рі сол?ын, отыздан жа?а асып бара жатса да ?ою ?ара са?алына а? т?се баста?ан. Басында?ы б?ркі де жас кезіндегідей ?ып-?ызыл ?ыр т?лкісіні? терісінен к?мкерілмеген, с?р?ылт ж?нді ?аратау ?арса?ыны? п?шпа?ынан жасал?ан. ?стіндегі шекпеніні? де жа?асы мен же?дері ?ыр?ыл?ан. Тек ?кілі домбырасы ?ана жап-жа?а. Сір?, хан ордасына ?азы??рттан жол шегерінде домбырасын ?дейі жа?арт?андай…
Жиембет сарай жырауы бол?ысы келмеген. Ол Індір ма?ынан ?аратау т?сына к?шіп келгенмен, хан
